آشنایی با شهر
تنکابن از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد پرش به: ناوبری، جستجو برای اثبات‌پذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است یا منابع ارائه‌شده به‌درستی ارجاع داده نشده‌اند.
لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکی‌پدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید.مطالب بی‌منبع در آینده مردود و حذف خواهندشد.
مختصات: شرقی′۵۳°۵۰ شمالی′۴۹°۳۶ (نقشه) تنکابن تنکابن کشور ایران استان مازندران شهرستان تنکابن بخش مرکزی نام(های) دیگر شهسوار مردم جمعیت ۴۳٬۱۲۸[۱]زبان گفتاری فارسی، گیلکی[۲]مذهب شیعه جغرافیای طبیعی ارتفاع از سطح دریا ۲۰- متر آب‌وهوا میانگین بارش سالانه ۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی متر روزهای یخبندان سالانه تقریباً ۲۰روز[نیازمند منبع]اطلاعات شهری پیش‌شماره تلفنی ۰۱۹۲ وبگاهhttp://tonekanews.irتابلوی خوش‌آمد به شهر به شهر توریستی تنکابن خوش آمدید تنکابن روی نقشه ایران°۵۱٫۱۰شرقی °۳۶٫۷۰شمالی تنکابن ( تلفظ راهنما·اطلاعات) نام شهری است در استان مازندران که نام دیگر آن شهسوار بوده‌است.محتویات ۱ وجه تسمیه ۲ تاریخچه جداسازی شهرستان تنکابن ۳ سکنه باستانی تنکابن ۴ تنکابن از دیلمستان بزرگ تا محال ثلاث ۵ رودهاوچشمه‌های تنکابن ۶ پوشش گیاهی و جانوری تنکابن ۷ محصولات مهم زراعی و دامی تنکابن ۸ صنایع جدیدومعادن تنکابن ۹ آثار ملی ثبت شده شهرستان تنکابن ۱۰ قلعه‌ها، برجها و آتشکده‌ها در شهرستان تنکابن ۱۱ آرامگا ه‌ها، امامزاده‌ها و زیارتگا ه‌ها در شهرستان تنکابن ۱۲ نگاهی کلی به مکانهای دیدنی تنکابن ۱۳ اماکن اقامتی و توریستی شهر تنکابن ۱۴ قهرمانان ورزشی شهر ۱۵ برخی از حکما و علمای بزرگ تنکابن ۱۶ برخی از اهالی فرهنگ و هنر تنکابن ۱۷ سرداران بزرگ این دیار در طول تاریخ ۱۸ افراد معروف دیگر تنکابن ۱۹ مراکزآموزش عالی ۲۰ پیوند به بیرون ۲۱ منابع وجه تسمیه پسوند بُن که در زبان مازندرانی بِن تلفظ می‌شود به معنی پایینِ می‌باشد و در اسامی مکانهای زیادی در مازندران وجود دارد. در نتیجه تنکابن به معنی پای یا زیر تنکا می‌باشد.[۳]درمورد وجه تسمیه تنکابن نظریهٔ دیگری نیزبیان شده، تنکابن یا تنک آب بن یعنی جائیکه جلگه ساحلی دریای مازندران تنک می‌شود. تنک به زبان مازندرانی به معنی اندک و کم است. آن قسمت از ساحل دریا که اندک از بن کوه فاصله دارد به عبارت دیگر آن قسمت از ساحل دریا که با پهنای کمی از بن آب ظاهر شده‌است تنک آب بن یا تنکابن نامیده شده‌است.[۴]البته دلیل دیگری نیز برای فلسفه این نام بیان شه که به علت تابستانهای شرجی و طاقت فرسا و همچنین زمستان تقریبا سرد منطقه و شرایط کشاورزی در این آب و هوا از واژه تن کاه به معنی کاهنده جسم وتن برای تعبیر سختی از تن کاه بن به تنکابن درآمده‌است.تاریخچه جداسازی شهرستان تنکابن تنکابن نامی کلی است که زمانی به نواحی از رودسر تا محمود آباد را اطلاق می شد که در زمان احمدشاه این گستره منطقه‌ای از رودسر تا نوشهر را در بر می‌گرفت و با ورود به عصر پهلوی اول این منطقه که محال ثلاث تنکابن نامیده می شد به مازندران الحاق و به تدریج از وسعت‌اش کاسته شد.تا جایی‌که امروزه تنکابن که مرکز تاریخی آن شهر خرم‌آباد امروزی بوده محدوده رامسر تا کلارآباد را شامل می شد به مرور زمان رامسر و طی چند سال اخیر نیز عباس‌آباد هم از آن جدا و هر یک به شهرستانی مستقل ارتقا پیدا کردند.اکنون این شهرستان دارای محدوده‌ای از پل چالکرود در غرب شیرود ودر شرق رامسر آغاز و تا پارک ملی خشکه‌داران در شرق نشتارود در مرز شهرستان تازه تاسیس عباس‌آباد امتداد دارد.به طور کلی شهرستان تنکابن امروز با تنکابن قدیم تفاوت‌های زیادی دارد، شهرستان تنکابن در گذشته شامل ۵ شهرستان دیگر بوده که امروزه از این شهرستان جدا شده‌اند. شهرستان رودسر در سال ۱۳۲۰(از شهرستان رودسر نیز شهرستان املش منشعب شده است)، شهرستانهای چالوس ونوشهر تحت عنوان یک شهرستان در آن زمان در سال ۱۳۲۴، شهرستان رامسر بعد از انقلاب و در سال ۱۳۶۴ از این شهرستان بزرگ جدا شده‌اند و به شهرستانهای مستقلی تبدیل شده‌اند. وشهرستان عباس آباد (تنکابن) واقع در ناحیه شرقی شهرستان تنکابن از سال ۱۳۸۹ شروع به کار کرد.[۵]سکنه باستانی تنکابن درمورد سکنه تنکابن آنها را منتسب به آمارها یا همان آمارد آمل می‌دانند، دردوران بسیار کهن یعنی درزمانی که شاهنشاهان هخامنشی برایران فرمان می‌راندند، در کرانه جنوبی دریای خزر اقوام کادوسی وتپوری وآمارد می‌زیستند که پیوستگی نژادی آنهابانژادآریایی کاملا مشخص نشده‌است. تپورها در مازندران وطبرستان وکادوسیهادرگیلان سکونت داشتند. درموردمحل سکونت مرها یاآمارهااطلاعات ماناقص است برخی ازمحققین نوشته اندآماردهادردره سفیدرودبوده اندکه نام قدیم رودخانه مذکورآماردبی (آمردیوس) ازنام همین قوم ومنسوب به آنهاست که درقسمت غربی سرزمین مردها بوده وقسمت شرقی آن هم خط میانه آمل و نور بوده گفته می‌شودنام این شهر نیزازنام آنان مشتق شده که البته اکثرتاریخنگاران نام آنها را مشتق از آموئی ها (گروهی ازمهاجران آریایی) می دانند.[۶]گروهی دیگرازمورخین محل سکونت آماردهارادرنواحی کوهستانی بین آمل وتنکابن قلمدادکردند. چنین به نظرمیرسدکه محل سکونت آماردها بین دوطایفه کادوسیها (کادوزیها) وتپورهابوده‌است، یعنی ازآمل فعلی (رود ارازیاهراز) به طرف مغرب تنکابن تادیلمان.مرد که در گات‌ها (اوستا) به صورت مرت در فرس هخامنشی مرتیه در پهلوی هرتوم و در فارسی مردم آمده‌است، صفتی است به معنای درگذشتن، نیست شدنی که از ریشه مر (Mar) می‌باشد که در فرس هخامنشی به معنی مردن و در پهلوی مورتن است.هرودت در شرح طوایف پارسی می‌نویسد: «پارسی‌ها به شش طایفه شهری و ده نشین و چهار طایفه چادرنشین تقسیم شده‌اند شش طایفه اولی عبارتند از: پاسارگادیان، مرفیان، ماسپیان، پانتالیان، دروسیان، گرمانیان و مردها یکی از چهار طایفه دوم هستند.»چنانکه از نوشته‌های مورخان و دانشمندان دوره‌های پیش از میلاد برمی آید مرزهای تحت سلطه چهارگانه سزمین گروه مردهابرخی بدین گونه بوده‌است از خاور به مرز ورگانا (استان گرگان) و بخشی به پارت از شمال به دره یا در اکسیپن (کاسو – کاساک – کازاک قزاقهای قفقازیه کنونی بازماندگان این نژادند) به هر حال آنچه در این میان موردنظر ماست در صحت آن اطمینان داریم وجود قومی به نام آمارد در جنوب غربی دریای مازندران است.مردمان مردی دارای کارگاههای دستی خانگی بوده‌اند که به کمک و دستیاری آن پوشاک و خوراک و ابزارآلات و ساز و برگهای خانگی – جنگی و کشاورزی و فرآورده‌های دیگر برای خود تهیه می‌نمودند لباس آمردها از پوست بز و کلیچه (نیم تنه با آستین) کوتاهی که خودشان آن را سبززن می‌گفتند تهیه می‌شده‌است تیرو کمانی داشتند از چوب خیزران که در زمینشان می‌روئید تیرها را در دست چپ و کمان را به شانه می‌نهادند و شمشیری به خود آویزان می‌کردند سپر و نیزه و خنجر کوچکی داشتند که خنجر با با بندی مانند بند شمشیر به خود می‌آویختند اسلحه گروه آمردها عبارت بود از سپر و نیزه کوچک، حربه برنده‌ای داشتند که مانند قمه بود و پابندی مثل شیشه که آن را حمایل می‌انداختند.از گفته تاریخ نگاران چنین استنباط می‌شود که قبل از حمله اسکندر به مردها در ۳۳۱ سال قبل از میلاد کسی به منطقه تحت سیطره آنها هجوم نیاورده بود بعد از حمله اسکندر نیز آنها مستقل بودند دیو دور سی سی لی از مورخان یونانی شرحی کامل از چگونگی حمله اسکندر به ماردها بیان می‌کند پیرنیا نیز گزیده‌ای در باب چگونگی حمله اسکندر به ماردها بیان کرده‌است درباره خوی و احوال آماردها گواهی‌هایی از مورخان باختری برای ما مانده‌است. مثلاً ژوستن آنان را نیرومند و شجاع خوانده آریان می‌گوید که آماردها مردی بودند بی بضاعت ولی در کشیدن بار فقر و قحطی دلیر، کنت کورث نیز در این مورد می‌نویسدسربازان آماردی بالشکریان اسکندرمقدونی شجاعانه جنگیدند درجنگ گوگامل که آخرین جنگ داریوش سوم واسکندربودتیراندازان چیره دست آماردی شرکت داشتند ورشادت بسیاری نشان دادند، پس از آنکه اسکندر پارس را غارت و شهرهای زیادی را ویران ساخت داخل ولایت ماردها شد، این قوم از مردمان دارای اخلاق و آداب خاصی بودند آنها مردمانی زحمتکش و دلیر بودند که اسکندر تنها و با تهدید به آتش زدن تمامی جنگلها موفق به تسلیم کردن آنها گردید ودرازای بازپس گزفتن (بوسیفال) اسبش آن مناطق را به حال خودواگذاشت.دردوره شهریاری پادشاهان اشکانی مردهاازاستقلال داخلی برخوردار بودندودرمقابل قوای حکومت مرکزی ایران به شدت مقاومت می‌کردند. فرهاداول شاهنشاه اشکانی سرانجام توانست آنهارا پس حدود۲۰سال جنگ پیوسته ومقاومت مغلوب ومطیع خودساخت وتعدادزیادی ازآنها رابرای مرزبانی به قسمت شرقی کشور فرستاد.[۷]در نتیجه بی گمان پیش از ورود و استقرار آریاییها در این سرزمین، اقوام بومی در مناطق مختلف تنکابن می‌زیسته اندبه ویژه استخوانهایی که در مناطق کوهستانی پیدا شده، حاکی از آن است که اقوامی از آماردها (آمردها) در این دیار سکونت داشه‌اند.تنکابن از دیلمستان بزرگ تا محال ثلاث ظاهراً نخستین بار در اواخر قرن نهم، مرعشی در تاریخ گیلان و دیلمستان از لفظ تنکابن برای این منطقه نام برده‌است.[۸] احتمالاً این نام از نام «قلعة تُنکا»[۹] ــ که اولیاءاللّه آملی در ۷۶۴ آن را در تاریخ رویان[۱۰] ضبط کرده ــ گرفته شده‌است. به نوشتة رابینو،[۱۱] تنکابن به معنای «پایین تنکا» است.از حکمرانی سادات گیلان بر تنکابن و وقایع نیمة دوم قرن هشتم و قرن نهم، مطالب فراوانی در منابع آمده‌است، از جمله اینکه در ۷۶۹ سید رکابزن کیا، از فرزندان کیا ابوالحسن مشهور به المؤیدباللّه، بر تنکابن و قسمتی از دیلمستان مانند شیرود و هزار حکمرانی می‌کرده‌است و بسیاری از اهالی مانند او شیعة زیدی بوده‌اند.[۱۲] در ۷۸۹، عده‌ای از سادات گیلان به دستور امرای گیلانی، از جمله امرای ناصرود، کشته شدند. در پی این واقعه، سید هادی کیا با نزدیکان و یاران خود به سمت تنکابن رفت و در «دز تنکا» پناه گرفت. این امر موجب شد تا امرای ناصرود که در پی سادات بودند، به حدود تنکابن حمله و خانه‌ها را غارت کنند و آتش زنند.[۱۳] سیدهادی کیا در سال ۷۹۶ـ۷۹۷ فرمانروای تنکابن شد. وی در تقسیم «ولایت بیه پیش»، فرزندش، سیدیحیی کیا، را به تنکابن فرستاد و مِلک موروثی خود را به او واگذار کرد.[۱۴]در ۸۰۶ خواندمیر[۱۵] به ولایت تنکابن اشاره کرده و در ۸۱۶ مرعشی از حکمرانیِ سیدداوود کارکیای تنکابنی، فرزند سیدهادی کیا، در تنکابن یاد کرده‌است.[۱۶] مَلک کیومرث ــ که در ۸۳۰ به مخالفت با سادات گیلان برخاسته بود ــ در ۸۳۱ عمارت خاصة سید داوود کارکیای تنکابنی را که در اواخر تابستان هنوز در ییلاق به سر می‌برد، آتش زد و برخی اهالی را به قتل رساند.[۱۷] در ۸۶۵ مازندرانی از «موضع تنکابن» در «مملکت گیلان» نام برده‌است.[۱۸] مرعشی در ۸۸۹ به حرکت خود از کِلیشُم (از قرای ییلاقی تنکابن) به تنکابن برای تصرف «دشت تنکابن» اشاره کرده‌است.[۱۹] تنکابن در زلزلة ۸۸۹ ــ که مرعشی شاهد آن بوده ــ آسیب فراوان دید، به طوری که بسیاری از عمارتهای آن، از جمله قصر و مساجد و زیارتگاهها و حمامهای آن، ویران شد و آنچه باقی ماند ترمیم شدنی نبود.[۲۰]در دورة صفویه،[۲۱] اسکندربیک منشی در ذکر امرای نامدار شاه طهماسب،[۲۲] به فرمانروایی شرف خان روزکی[۲۳] بر تنکابن اشاره کرده‌است.[۲۴] رابینو نیز در ذکر فرمانروایان صفویِ حاکمِ تنکابن، علاوه بر شرف الدین، از الوند سلطان بن حسین خان فیروزجنگ (فرمانروا در ۱۰۰۶) و حیدرسلطانِ قویْ حصارلو[۲۵] نام برده‌است.[۲۶]در دورة افشاریه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰)، میرزا مهدی خان استرآبادی نام «قریة تنکابن» را در «اعمال دیلَمان» ضبط کرده‌است.[۲۷] به گزارش غفاری کاشانی در ۱۱۶۸، محمدحسن خان قاجار برای فتح گیلان به تنکابن لشکر کشیده بود.[۲۸] حدوداً بین سالهای ۱۱۷۵ تا ۱۱۸۵، ابراهیم خان عمارلو شش سال حاکم تنکابن شد. در ۱۱۸۵ هدایت خان، حاکم گیلان که در صدد توسعة قلمرو خود به سمت مشرق بود، تنکابن را از فرمانروایان کُرد (رستم خان عمارلو) گرفت و با موافقت کریم خان زند (متوفی ۱۱۹۳) آن را به گیلان ملحق ساخت،[۲۹] سپس فردی از ایل «قوی حصارلو» را حاکم تنکابن کرد؛ اما بعدها به فرمان کریم خان، ایل قوی حصارلو از حکومت تنکابن برکنار شدند.[۳۰]از اواخر حکومت کریم خان زند ــ که به دستور وی مهدی خان خلعت بری (از طایفة خَلابَران) به حکومت تنکابن رسید تا پایان حکومت قاجاریه، خلابران بر تنکابن حکومت کردند. در ۱۱۹۵، مهدی خان تفنگچیان تنکابنی را همراه مرتضی قلی خان، برادر آقامحمدخان قاجار، که از طرف او مأمور فتح گیلان بود، فرستاد و از آقامحمدخان[۳۱] خواست تا با جدایی تنکابن از گیلان و الحاق آن به مازندران موافقت کند. با موافقت آقامحمدخان در این سال، ولایت تنکابن ضمیمة مازندران شد و با الحاق نواحی کلاردشت و کجور به تنکابن، ولایت محال ثلاث / ثلاثه تشکیل شد.[۳۲]به نوشتة زین العابدین شیروانی در ۱۲۴۷، تنکابن قصبه‌ای در گیلان و میان جنگل بوده، آب فراوان و هوای بد، خاک ابریشم خیز و زمین عفونت انگیز و برنج بسیار داشته‌است. وی فزوده‌است که حکیم مؤمن مؤلفِ تحفة المؤمنین * اهل آنجاست.[۳۳]در زمان محمدشاه قاجار (۱۲۵۰ـ۱۲۶۴) که حبیب اللّه ساعدالدوله حاکم تنکابن و محال ثلاث شده بود، تنکابن نفوذ سیاسی بسیار یافت (یوسفی نیا، ص ۳۳۹). در حدود ۱۲۷۵ مکنزی و ملگونوف در بارة بلوک و محلة تنکابن و مالیات آن، تولید ابریشم و صادرات گندم و برنج آن به گیلان و قزوین و باکو مطالبی آورده‌اند.[۳۴]در دورة ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تنکابن به عنوان محالّی در ولایت مازندران ضبط شده‌است (بهلر، ص ۳۳). اما اعتمادالسلطنه در اواخر سدة سیزدهم نوشته‌است که تنکابن قسمتی از گیلان و مشتمل بوده‌است بر هشتاد پارچه ده کوچک ییلاقی و قشلاقی و ناحیه‌ای از سفیدتمش (حد غربی) تا نمک رود (نمک آبرود، حد شرقی)، و افزوده‌است که محال ثلاث عبارت اند از: تنکابن و نواحی کلارستاق و کجور. اعتمادالسلطنه به امامزاده‌ها، و صنایع آن از جمله تولید چوخا (جامة پشمی چوپانان) و چادرشب نیز اشاره کرده‌است.[۳۵] در ۱۳۰۸ مورگان از حاصلخیزی بخش تنکابن و محصول پنبة آن، باغهای وسیع مرکّبات، لهجة مخصوص اهالی و مسجد کوچک تنکابن یاد کرده‌است.[۳۶] در ۱۳۱۴ تنکابن مشتمل بر شش بلوک بود و ماهیگیری در آن رونق فراوان داشت، نیز محلة شهسواران در کنار دریا باغهای بی نظیر داشت و تجار باکو در آن بازار، خانه و حمام داشتند.[۳۷]در دورة مشـروطـه (ح ۱۳۲۴ـ۱۳۲۷) ــ که با قیـام محمد ولی خان تنکابنی *، ملقب به سپهدار تنکابنی، همراه بود ــ تنکابن یکی از مراکز آزادی خواهی شد.[۳۸] امیراسعد تنکابنی، حاکم تنکابن و فرزند سپهدار تنکابنی، با رد مذاکرات هفتم ذیحجة ۱۳۲۴ مجلس برای انتخاب وکلا، محال ثلاث تنکابن را «حکومت مستقله» خواند.[۳۹]رابینو ــ که در ۱۳۲۶ـ۱۳۲۷ به بلوک تنکابن سفر کرده ــ از محصولات آن، بازار هفتگی در بعضی آبادیها، ناحیة کوچک سخت سر (رامسر کنونی) در تنکابن، ماهی فراوان و صنایع آنجا خبر داده و در بارة سکونت یازده طایفة بزرگ در تنکابن مطالبی آورده و گفته‌است که شهسوار بندر خرم آباد است.[۴۰] بنا بر مطالب فخرائی[۴۱] و سپهدار تنکابنی[۴۲] نهضت میرزاکوچک خان جنگلی (متوفی ۱۳۰۰ش) به تنکابن نیز کشیده شده بود.در ۱۳۱۰ ش آبادی تنکابن به نام شهسوار، به دستور رضاشاه بر طبق اصول صحیح و نقشه توسعه یافت و گاهی بندر شهسوار خوانده می‌شد (رزم آرا، ج ۳، ص ۱۸۲). مسعود کیهان در ۱۳۱۰ ش در بارة قسمتهای ییلاقی و قشلاقی و کشتیرانی در آن مطالبی ذکر کرده‌است.[۴۳][۴۴] در غرب این شهرستان شهرستان رامسر قرار دارد. مرز این دو شهرستان را رودخانه چالکرود تشکیل می‌دهد. در جنوب شهسوار بخش الموت واقع در استان قزوین قرار گرفته. درشرق شهرستان چالوس قرار دارد.جمعیت این شهرستان بیش از۱۹۵۰۰۰ نفر است. در شهر شهسوار ۳۳۶۵۰ نفر ساکن می‌باشند. پس از آن شهر خرم آباد با ۹۸۸۱، عباس آباد ۹۳۸۴، متل قو یا سلمان شهر با ۸۳۰۲، کلارآباد با ۵۱۳۱ و نشتارود با ۴۷۷۰ قرار دارند. بقیه اهالی در مناطق روستایی ساکن می‌باشند. وسعت این شهرستان ۷/۱۹۷۵ کیلومترمربع می‌باشد. از محصولات مهم آن انواع مرکبات، برنج و چای را میتوان نام برد.رودهاوچشمه‌های تنکابن رودهای تنکابن عبارت اند از:چشمه کیله (سه هزار) به طول حدود ۸۰ کیلومتر با جهت جنوبی ـ شمالی دوهزار به طول حدود ۱۰ کیلومتر چالَک رود/ چالِک رود به طول حدود ۴۰ کیلومتر،، اِزارود (هزاررود)گرمارود (شاخة اصلی سه هزار)تیرِم (شیرود)وَلَم رود تیله رود رودخانه میرشمس الدین باطول حدود ۹ کیلومتر(که در مسیرهای پایانی از ولی آباد به دریا متصل می شود.)این رودها پس از آبیاری اراضی شهر به دریای خزر می‌ریزند. همچنین این شهر دریاچه‌های کوهستانی و چشمه‌های آب گرم و معدنی دارد که ازجمله آنها میتوان آب گرمهای فلکده درلیرسر، آب گرمی درروستای میانرود وآب گرم سه هزار را که به گرمای حضرت سلیمان معروف است رانام برد. همچنین چشمه آب معدنی شلف که درسه هزارآن هم درنزدیکی چشمه آب گرم سه هزارواقع شده‌است، آب معدنی شلف آزآبهای معدنی بسیار گواراوشفابخش است برای هضم غذاوناراحتیهای کبدی وتنظیم دستگاه گوارشی بسیار موثر ومفیدمی باشد، طعم آن شبیه لیمونات است واملاح معدنی گوناگونی دارد. ودر سالهای گذشته توسط جهانگردان فرانسوی مورد آزمایش قرار گرفت و ترکیبات آن و میزان اثرات موثر آن بررسی گردید، امامتاسفانه به واسطه نبودن راه شوسه تابحال اهمیت آن بر همه کس روشن نیست، به امید آنکه ازاین آب معدنی مانند آب معدنی چشمه علی مبارک آباددماوند (یاآب معدنی ویشی که درفرانسه‌است) استفاده وبهره برداری شود.سه هزار پوشش گیاهی و جانوری تنکابن پوشش گیاهی تنکابن مشتمل است بر: توسکا، شمشاد، بلوط، مَمْرَز، کرات، لیلکی، چنار، ارار (ایلان)، اربه (خرمالو)، گردو، ازگیل، کنس، زرشک کوهی، سفید پلت، ملج، افرا، راش، ون یا زبان گنجشک، گون، گل گاوزبان و مراتعی برای چرای دام.[۴۵]از جانوران نیز دارای یوزپلنگ (از جانوران در حال انقراض در منطقه)،پلنگ(پلنگ ایرانی بزرگترین گونه پلنگ در جهان است که زیست گاه اصلی در البرز مرکزی و نواحی کوهستانی و جنگلی شهرستانهای نوشهر،چالوس،تنکابن و رامسر است)،اسبچه خزری، کل (قوچ)، گرگ(ورگ)،روباه(رَوایالُص)، شغال(شال)، گراز و خوک(خی یا خو)،خرس،جوجه تیغی(خارپشت)،سمورآبی(شنگ)،فوک خزری(به زبان محلی سگ آبی که تقریبا نسلش در این مناطق دریا منقرض شده است.)،لاک پشت(به زبان محلی آب لاکو که زیست گاه اصلی آنها در رودخانه ها می باشد)،لُص(نوعی گربه وحشی)وبسیاری دیگر از حیوانات[۴۶].وپرندگانی همچون عقاب (دال)،قرقاول(ترنگ طلا)،خودکا(نوعی پرنده مهاجر شبیه اردک)،قمری،حسن جلویی،اردک هوایی، قِرقی،قوش، کبک،کولی خوری و انواع بسیار زیادی از دیگر پرندگان است که گاهی حتی آنها زنده گرفته شده ودر بازارهای محلی به فروش می رسند،در نیمی از سال نیز رودخانه چشمه کیله پذیرای بیش از ۳۰۰۰ کاکویی (مرغ دریایی) می‌باشد که این رودخانه در فصول سرد از مهمترین زیستگاههای کاکویی ها محسوب می شود.[۴۷]در دریا و رودهای آن انواع ماهی یافت می‌شود، از جمله ازون برون، آزاد(ماهی سالمون که از گرانترین ماهیان شمال کشور است که رودخانه چشمه کیله یکی از پنج رودخانه مهم و شناخته شده برای تخم ریزی این ماهیان است که هر ساله در فصل تخم ریزی با ایجاد پایگاه ماهیگیری در مسیر رودخانه توسط شیلات مقدار زیادی از این ماهی به دام می افتد که تخم آنها برای پرورش به مرکز پرورش آزاد ماهیان کلاردشت فرستاده می شود)،سفید،قزل آلا،کفال و کپور،کلمه، کولی، اردک ماهی، زردک (زرد پر)،اسپیلی(نوعی گربه ماهی که از غذاهای اصلی ماهیان خاویار می باشد که رودخانه میر شمس الدین-ولی آباد از مهمترین زیستگاههای رو به نابودی این ماهی در شمال کشور می باشد) و انواع دیگری از ماهیان دریایی.[۴۸]محصولات مهم زراعی و دامی تنکابن محصولات مهم زراعی این شهرستان عبارت است از: برنج، چای (رتبه اول تولیددرمازندران)،خرمالو (ازمهمترین تولیدکنندگان کشور)، مرکّبات آن;از جمله پرتقال (که ازتولیدکنندگان مهم در کشوراست)و میوه‌های نو ظهوری مانند کامکوآت (Kumquat)، آووکادو، فیجوآ مشهور است،همچنین کیوی (۹۰٪تولیدی کشور)، گندم، جو،لوبیا، انواع صیفی و علوفة دامی. گردو، فندق، گلابی، سیب، آلو و آلوچه، قطره طلا درآن به عمل می‌آیدکه بعضی از این میوه‌ها صادرمی شود.[۴۹]درضمن این شهرستان یکی ازمهمترین تولیدکنندگان گل وگیاه در استان است که سالانه مقدارزیادی ازآن به کشورهای حاشیهٔ دریای خزرصادرمی گردد.پرورش گاو، گوسفند، بز، گاومیش، اسب و طیور، بویژه در میان بند، از مشاغل روستایی آنجاست. واحدهای صنعتی پرورش دام و طیور نیز در آنجا فعالیت دارند،همچنین تعدادی از بزرگترین مراکز کشتار و بسته بندی مرغ بهداشتی استان در این شهر واقع هستند.شیلات در کرانه‌های آن تأسیسات ماهیگیری دارد(پره های ماهیگیری) و شغل بعضی اهالی ماهیگیری است وهمچنین میتوان ازکارگاههای تولیدماهی قزل آلا (رتبه دوم تولیددرمازندران) در مناطق مختلف دوهزار،سه هزار،خرم آباد و میر شمس الدین نام برد.صنایع جدیدومعادن تنکابن تنکابن دارای دو شهرک صنعتی :شهرک صنعتی سلمانشهر(به مساحت 92 هکتار) و ناحیه صنعتی نارنج داربن(به مساحت 9 هکتار) می باشد.از مهمترین شرکت ها می توان به شرکت فرآورده های لبنی کندلوس(واقع در شهرک صنعتی سلمانشهر) و شرکت فرآورده های لبنی خزرشیر(واقع در شهرک صنعتی سلمانشهر)و شرکت پارس نئوپان(از بزرگترین کارخانجات تولید محصولات چوبی استان واقع در نشتارود)را نام برد.از صنایع دیگر کارخانه‌ها و کارگاههای تولید چای (از جمله در قلعه گردن،کلارآباد،شعیب کلایه،چلارسر و...)، کارخانه‌های تولید موادغذایی و بهداشتی،کارگاههای تولید پمپ(ناحیه نارنج داربن) و چندین شرکت دیگر همانند پوشاک و چرم (ازجمله کارخانه خزرخز؛ بزرگترین کارخانه چرم وپوست سابق کشور که متاسفانه این شرکت دیگر فعال نمی باشد) در آن فعال است.تنکابن دارای معدن سنگ آهک در چهارده کیلومتری جنوب غربی شهر تنکابن (نزدیک آبادی یوسف آباد) است،معادن واریزه کوهی،سنگ آهک،آهن،سیلیس،سنگ گرانیت،معادن شن وماسه(واقع در منطقه سه هزار)[۵۰]،معدن تازه کشف شده طلا(در منطقه سه هزار)[۵۱] را می توان نام برد،همچنین درکوههای نیل کلایه گلیجان ودوهزار معادن زغال سنگ مشاهده شده‌است.برخی نیز به منابع نفت در آنجا اشاره کرده اندکه وجودچندآتشکده قدیمی درحوالی روستاهای توشکون وهمش بورووجودمنابع گازدرنعمت آبادازتوابع دهستان میرشمس الدین می‌تواند گواهی برآن باشد، همچنین درزمان امیراسعدتنکابنی فرزند ارشد سپهسالار اعظم وسایل زیادی برای استخراج نفت آورده شد که از نتیجهٔ آن اطلاعی دردسترس نیست،همچنین آتش سوزی ۱۳/۳/۱۳۷۰ در منطقه نعمت آباد که با حفر چاهی 18.5 متری آغاز گردیده بودو توسط متخصصین محلی و شرکت نفت بندر انزلی مهار گردید وجود مخزن گازی به مساحت 5 کیلومتر مربع در عمق 15 الی 30 متری زمین را آشکار گرداند.[۵۲]از صنایع دستی نمدمالی،گلیم بافی،جوراب بافی،چادرشب بافی،لاکتراشی(هنر جنگل نشینان که با چوب محصولات همچون قاشق،پارچ ودیگر ادوات تزئینی تولید می کنند)،سالی بافی(تور ماهیگیری)سفال گری(گمج،کوزه و...)وساخت انواع ادوات ساده مربوط به کشاورزی(همچون داس،تبر،کرباس،گاجمه،بلو،گرباس،فیکا) و... را می توان نام برد.[۵۳]آثار ملی ثبت شده شهرستان تنکابن عمارت شهرداری تنکابن(پهلوی اول – شماره ثبت ۵۰۰۱ – داخل شهر)ساختمان شهربانی(پهلوی – شماره ثبت ۱۵۲۲ – داخل شهر)محوطه کورسر(تاریخی – اسلامی – شماره ثبت ۳۷۷۹ – بخش مرکزی، دهستان گلیجان- روستای لاک تراشان)محوطه گورستانی جارجمت(هزاره اول قبل از میلاد- شماره ثبت ۳۷۸۰ – بخش مرکزی،دهستان گلیجان – روستای لاک تراشان)محوطه گورستان جیرمت(پیش از اسلام – اسلامی – شماره ثبت ۳۷۸۱ – بخش مرکزی، دهستان گلیجان جنوبغربی)محوطه و گورستان جیرلته دشت(هزاره اول اسلامی – شماره ثبت ۳۷۸۵ – بهش مرکزی ،دهستان گلیجان -روستای لاک تراشان)بنای سنگی کوره سر(احتمالاً اسلامی – شماره ثبت ۳۷۸۳ – بخش مرکزی، دهستان گلیجان -روستای لاک تراشان)بنای تُنِکا(قرن 6 ه.ق – شماره ثبت 21962 – بخش خرم آباد،روستای قلعه گردن)پل چشمه کیله(پهلوی اول – شماره ثبت ۳۳۲۹ – داخل شهر)پل فلزی ولی اباد(پهلوی اول – شماره ثبت 21971 – بخش مرکزی،دهستان میر شمس الدین-روستای ولی آباد)پل قلعه گردن(صفویه – شماره ثبت 21969 – بخش خرم آباد، دهستان بلده -روستای لاک تراشان)پل زنگشامحله(قاجاریه – شماره ثبت 21970 – بخش مرکزی، دهستان گلیجان -روستای زنگشامحله)پل علی اباد(قاجاریه – شماره ثبت 22012 – بخش مرکزی، دهستان گلیجان -روستای علی اباد)پل علی اباد پایین(قاجاریه – شماره ثبت 221978 – بخش مرکزی، روستای علی اباد پایین)پل چالکش(قاجاریه – شماره ثبت 22042 – بخش مرکزی،روستای چالکش)پل یک دهنه لَپاسَر(قاجاریه – شماره ثبت 22041 – بخش مرکزی،روستای لَپاسَر)پل دودهنه خِشتِ نو(قاجاریه – شماره ثبت 21983 – بخش خرم آباد،دهستان بلده،روستای تشکون)پل فلزی چالکرود(پهلوی اول – شماره ثبت 21992 – بخش خرم آباد،روستای چالکرود)پل رضا شاهی(پهلوی اول – شماره ثبت 21990 – بخش خرم آباد،روستای قلعه گردن)پل فلزی شیرود(پهلوی اول – شماره ثبت 21997 – روستای شیرود)پل فلزی نشتارود(پهلوی اول – شماره ثبت 21960 – نشتارود)دبیرستان سنایی(پهلوی اول – شماره ثبت 21994 – خرم آباد)مدرسه پهلوی سابق(حضرت نرجس فعلی) (پهلوی اول – شماره ثبت 21983 – داخل شهر)حمام مَکرود(قاجاریه – شماره ثبت 21983 – بخش نشتا،دهستان تمشکل،روستای مکرود)حمام امیر سعد(قاجاریه – شماره ثبت 21983 – بخش خرم آباد،دهستان دوهزار،روستای بالااشتوج)مسجد امیر اسعد(قاجاریه – شماره ثبت 21979 – بخش خرم آباد،روستای بالااشتوج)مسجد گیل محله(قاجاریه – شماره ثبت 21980 – بخش مرکزی،دهستان گلیجان،روستای گیل محله)ساختمان ایستگاه کشاورزی(پهلوی اول – شماره ثبت 21965 – بخش خرم آباد،شهر خرم آباد)بنای اداره چای تنکابن(پهلوی اول – شماره ثبت 23147 – داخل شهر،خیابان تختی)حوض و سکوی ناهارخوران(قاجاریه – شماره ثبت 21972 – بخش خرم آّباد،شهر خرم آباد)خانه حاج خلیلی( اواخر قاجاریه – شماره ثبت 5001 – خ شهید مطهری،نرسیده به مسجد ساعد)از جمله آثار قدیمی دیگرشهرستان عبارتند از: عمارت دیوان خانه و مسجد قدیمی و قلعه پیروز در شهر خرم آباد در حدود یک کیلومتری جنوب شهر تنکابن؛ عمارت منتظم دیوان و حمام قدیمی در آبادی گُلیجان در دو کیلومتری جنوب غربی شهر تنکابن؛ عمارت شیخ نورالدین در آبادی نورآباد (احمدسرا) در هشت کیلومتری مغرب شهر تنکابن ن؛ پلهای آجری در مسیر آبادیهای رَمَج محله ـ کچانک و نسیه محله ـ فقیه محله و روستای بُرامسر؛ مسجد علامه؛ مدرسة سلیمانیه؛ و گورستانی قدیمی در آبادی سلیمان آباد (کالامور) در هشت کیلومتری جنوب غربی شهر تنکابن،منطقه جنگلی دینارسرا، مرداب نشتارود، منطقه ییلاقی داغ کوه، منطقه جنگلی سفیدآب و کوه سر، آبشارکمیلیه و کوه سرو دینارسرا قلعه‌ها، برجها و آتشکده‌ها در شهرستان تنکابن در تنکابن آثار حدود سی قلعه از دورانهای مختلف به جا مانده که از جمله آنها عبارتنذ از:قلعه تنکا(دژ گلیج) تنکابن(اسلامی – شماره ثبت ۳۳۲۲)قلعه نوشاه تنکابن قلعه کتی تنکابن قلعه هاله کله تنکابن قلعه بهکله تنکابن قلعه سیاورز خرم آباد تنکابن قلعه رودپشت تنکابن قلعه سیاه لان تنکابن قلعه سفید کوه تنکابن قلعه خشن چال تنکابن قلعه دختر تنکابن قلعه ذوات تنکابن قلعه دژ كلار(سه قلعه از تنکابن تا کلاردشت)قلعه ماركو(بین تنکابن و رامسر)قلعه لشکرک تنکابن قلعه هلوکله تنکابن• قلعه تنكا يا دژ گليچ (قلعه تنكابن)در كنار رودخانه گليجان يا «چشمه كيله» قلعه يي بنا شده است كه پي آن از سنگ و ساروج است و بخشهاي بالاي دژ از آجر و چوب «سر» ساخته شده است. چوب «سر» از چوبهاي سخت جنگلي است. دور قلعه را ديواري كشيده اند، از سنگ كه يك دروازه كوچك براي عبور يك نفر دارد! گليج، در گذشته منطقه بزرگي بود و فرمانرواي گليج را «گليجان» يا «اسپهبد تنكابن» مي گفتند كه در اين قلعه سكونت داشت. پيشينه اين قلعه را تا زمان ساسانيان نوشته و گفته اند كه در طول تاريخ ايستاده است و آسيبها ديده است. در كنار قلعه، باغي از پرتقال است و مدرسه يي ساخته اند كه دانسته يا ندانسته از سنگ و آجر قلعه كنده اند و در آن مدرسه بكار برده ند.[۵۴]• قلعه دوم يا قلعه «گران»در ضلع شرقي «چشمه كيله» بر بالاي تپه ماهورهايي كه از سلسله جبال البرز فاصله دارد، «قلعه گران» بنا شده است. دروازه بزرگي دارد از چوب و دو اتاق ديده باني در دو طرف آن. به دليل رونق اين منطقه درگذشته كه گذرگاه كاروانها بود، ساختمان اين قلعه نيز مثل «قلعه تنكا» بود كه آثار آن باقي مانده است.[۵۵]• قلعه سه هزار این قله در سه هزار واقع است ودر سال 916 ه.ق تعمیر شد وکاخ این قلعه دوازده برج داشت وساختش سه سال به طول انجامید،خان احمد خان در جنگ با سپاهیان شاه عبس صفوی مدتی در این قلع پناهنده شد.[۵۶]• قلعه كوتي سومين قلعه از قلاع تنكابن، قلعه كوچكي است به نام قلعه «كوتي» كه دروازه آمد و شد مردم بود. اين قلعه در سمت غرب رودخانه چشمه «كيله» واقع شده است. قلعه «كوتي» در بالاي تپه، يك چاه سنگ چين عميق داشت كه در عمق به يك راه زيرزميني وصل مي شد. راه پنهان كه نگهبانان از آن رفت و آمد مي كردند و به يك اتاق بزرگ ختم مي شد. «كوتي دژ » مركز راهداري بود كه ۵۰ متر ارتفاع داشت و انبارهايي كه درآمدهاي مالياتي در آن ذخيره مي شد، مأموران راهداري در انتهاي اين تپه نگهباني مي دادند و از راه دور علامات نگهبانان قلعه گران را دريافت مي كردند. آنها راهها را ديده باني نيز مي كردند و دشت سبز تنكابن را زير نظر داشتند و به شكايت مردم مي رسيدند و براي آنها كارگشايي مي كردند. از تونلي كه در زير قلعه «كوتي» به دستور اسپهبد گليج كنده بودند، آب ويلهم رود به شرق خرم آباد تنكابن مي رسيد كه هنوز هم به همان شكل داير است.[۵۷]• قلعه سياه لان سياه لان به معني كوه سياه يا خشم آلود است كه در انتهاي رودخانه دوهزار قرار دارد. در سرچشمه دوهزار چندقلعه وجود دارد كه قلعه سياه لان در مرتفع ترين آنها واقع است كه بالاتر از قلعه «خانه بن» و دشت بزرگ «درياسر» است. قلعه يا دژ «سياه لان»، تماماً از سنگ است و پر از حفره ها وگودالهاي عميق (تقريباً ده متر) كه از سنگ و آهك كوبيده است. در كف زمين دو اتاق و يك تونل باريك است كه دشوار و به حالت سينه خيز مي توان از آنجا گذشت و پايين رفت. اين قلعه اتاقي دارد از سنگ هاي پهن مربعي شكل كه ارتفاع آن دومتر است و ديوارهايش از سنگ و ساروج است كه سطح بيروني آن را گل اندود كرده بودند تا از دور ديده نشود. قلعه سياه لان از طرف غرب، تمام آباديهاي الموت را زير نظر داشت و از شرق ناظر بر روستاهاي دوهزار بود(مسيري كه قلعه زير نظر دارد. از همان ابتدا تا حال مسير عبور و مرور روستاييان دوهزار و الموت است) و در فصلهاي بهار و تابستان و پاييز كه عبور و مرور بيشتر بود، كنترل بيشتر مي شد. در فصل تابستان راه پر از برف و يخ مي شد و بسته مي شد. ارتفاع اين قلعه كه بر بالاي كوه بود ۴۱۰۰ متر است.[۵۸]• قلعه نرگس قلعه نرگس در منطقه سه هزار واقع شده است و بر بالاي كوهي به همين نام است كه بالاتر از آب گرم تخت سليمان واقع شده است. هردو قلعه يعني «نرگس» و «سياه لان» در انتهاي مخروطي سه هزار و دو هزار قرار گرفته اند كه نرگس بر مسير طالقان و سياه لان بر الموت مشرف است و هردو قلعه بر همديگر مشرف هستند. از طرف شمال نيز راه سه هزار زير نظر نگهبانان «نرگس» بود كه در مواقع خطر سنگهاي بزرگ و سنگين را بر سر مهاجمان فرومي غلتانيدند. در پيرامون «قلعه نرگس» آثار حصار يا ديوار ديده نمي شود. ولي آثار سنگ و حفاري و آهك و ساروج ديده مي شود. «نرگس» نيز به طمع گنج، از كندوكاو سودجويان در امان نمانده است و درحال حاضر جان پناه چوپانان است.[۵۹]• قلعه ماركو قلعه ماركو بين تنكابن و سخت سر(رامسر فعلي) قرار دارد. قلعه بر كوهي است منفرد و مثلثي شكل از جنس آهك كه از سلسله جبال البرز جدا مانده است. انتهاي قلعه ديده باني داشت كه مسافران گيلان به تنكابن را تحت نظر داشت ومراقب مهاجمين بود كه از جنگل بيرون مي آمدند و به صورت جنگ وگريز به رهگذران يا قلعه هجوم مي آوردند.قلعه ماركو بر سر راه اشكور سفلي و سخت سر(رامسر) سر راه گيلان و مازندران قرار داشت. قلعه ماركو را آل بويه متصرف شدند و در آن ديدبان گذاشتند تا كاروانيان در امان بمانند. قلعه ماركو طي صدسال اخير كم كم نابود شد و سنگهاي آن به عنوان سنگ بنا به غارت رفت و قلعه و نصفي از كوه نابود شد. درحال حاضر در اطراف قلعه چند ويلا ساخته اند و مردم براي تفريح و هواخوري به ماركو مي روند![۶۰]• قلعه سفيدكوه قلعه سفيدكوه در ارتفاع ۳۵۰۰ متري دريا دركوههاي اشكور عليا قرار دارد و در دامنه غربي كوه، دشت وسيعي است. در نوك مخروطي قله، آتشگاهي بود كه آثار آن هنوز باقي است و كم كم به زيارتگاه اسلامي تبديل مي شود كه روزهاي جمعه بويژه در بهار و تابستان، مهاجرين و بوميان اشكور در آنجا مراسم مذهبي و قرباني اجرا مي كنند و دو روز در آنجا مي مانند و به روستاهايشان برمي گردند. در رأس مخروط، منطقه يي در ابعاد ۱۰*۴ متر تعبيه شده است و عمق آن دومتر است و مردم از آن به عنوان مسجد و استراحتگاه استفاده مي كنند و بخش ديگري از بنا، آشپزخانه است. در بالاترين نقطه كوه چشمه يي است بنام «ميانكوه»، در بخش جنوبي كوه، قبرستاني است با صدها قبر كه اموات به سبك و شيوه زردشتيان دفن شده اند. نگهبانان قلعه، راه الموت، رودبار و خود اشكور عليا را تحت نظر داشتند.[۶۱]• قلعه خشن چال«خشن چال» قلعه كوچكي است در شمال شرقي، سفيدكوه كه راه آن غيرقابل عبور است. بر اثر گسل زايي و فروريختن مسير و اطراف آن، حتي شكارچي ها و كوهنوردان حرفه يي از آن به سختي عبور مي كنند. آثار اين قلعه تنها در نقطه يي از ميانكوه با دوربين هاي چشمي ديده مي شود. نگهبانان قلعه رفت و آمدهاي طرف الموت را تحت نظر داشتند. يك نكته نانوشته و ناگفته نماند كه تمام قلعه هاي تنكابن، روبه سوي غرب (اروميه ـ آذربايجان غربي) است. به روايتي، زرتشت پيامبر در اروميه متولد شده است. به همين دليل، تمام قلعه هاي باستاني ايران روبه سوي اروميه ساخته شده است.[۶۲]• قلعه ذوات در رأس يك كوه مثلثي شكل كه يك ضلعش به رودخانه چالوس است و ضلع ديگرش به سردآبرود، جنگل است. و در آن جنگل دوبرج همانند كه قسمت زيرين آنها محوطه ي است با يك راهرو و دالان به طول ده متر مي گويند كه درگذشته هاي دور انبار غله و برنج و كاه بوده در موقع خطر، آتش روشن مي كردند و مردم را خبر مي كردند كه در آن جا پناه بگيرند. اين برج و قلعه كه سنگ و ساروجي است تا زمان علويان آمل رونق داشت. «زيدعلوي» از اين قلعه ديدن كرد ومردم به استقبال او آمدند. اما جانشين او به دست امير اسماعيل ساماني كشته شد. [۶۳]• قلعه دختر از ديگر قلعه هاي منطقه تنكابن، قلعه دختر است كه روبروي قلعه «ذوات» است وهم سوي قلعه «بهرام در بسطام». هرسه قلعه بر انتهاي كوهها هستند و با افروختن آتش در قلعه ها، هرسه قلعه همديگر را خبر مي كردند. از قلعه دختر، آثار برج و باروهاي سنگي و اتاقها هنوز باقي است.[۶۴]• دژ كلار برتل بزرگي در مركز كلاردشت، آثار دژ بزرگي باقي است كه مركز فرمانروايان كوهستان كلاردشت، كلارستاني، كجور و تنكابن بود وگاهي مقر فرماندهي بلادي بود كه از حاكميت كلاردشت خارج بود. پي دژ سنگي و ديواره هاي آن آجري است و در ابعاد ۵۰۰متر در ۵۰۰متر حصاري بر آن كشيده اند. بخش داخلي دژ طوري ساخته شده بود كه نگهبانان دژ، آسان مي توانستند از كمر وبالاي ديوار راه بروند ولي از بيرون امكان صعود نبود. در بيرون خندقي به پهناي چهارمتر، دورتادور دژ حفر كرده بودند كه امكان ورود به قلعه را غيرممكن مي كرد. دژ كلار، چهار دروازه داشت و در دو طرف دروازه ها برج هاي ديدباني بود كه از دشت كلار حراست مي كردند. در اطراف دژ پناهگاههايي ساخته شده بود كه آثاري از آنها باقي است و هركدام، خود به نام قلعه معروف است مثل قلعه علمدار، در شرق، «كلار» بر بالاي يال و «رزاكول» و «عثمان قلعه» و «كلومه» يا قلعه «لريزولش سر» كه همه در اطراف دژ كلار بودند و بر اثر حفاري هاي غيرقانوني ويران شده اند. قدمت دژ كلار به زمان ساسانيان مي رسد. [۶۵]آرامگا ه‌ها، امامزاده‌ها و زیارتگا ه‌ها در شهرستان تنکابن این شهرستان مدفن چندین امامزاده از تبار امامان معصوم از جمله فرزندان امام موسی کاظم است.[۶۶]بقعة سیدحسین بن موسی الکاظم در شیرود(برادر امام رضا(ع))بقعه آقامیرشمس الدین درروستای میرشمس الدین(از نوادگان امام موسی کاظم(ع))بقعه آقاشیرعلی درمیان ناحیه خرم آباد بقعه ایوب پیغمبر(ع) در روستای پرچور عباس آباد بقعه دانیال پیامبر(ع) در روستای دانیال کلارآباد امامزاده اقا سید حسین در روستای پلتکله امامزاده سید محمدطاهر در آبادی حاجی آباد میرشمس الدین امامزاده قاسم در دوهزار امامراده سید محمد در روستای واچک(سید عبدالحی ابن سید صدرالدین مرعشی)امامزاده سید حسن روستای زیارت ور عباس آباد بقعة سیدجلال در آبادی زَرَوج محله گلیجان امامزاده سید محمد آبادی فقیه محله گلیجان امامزاده سید قوام الدین کبود کلایه بقعه صالح بن علی بقعه سّید علی کیا در روستای رودپشت بقعه سیده زیبا خانم بقعه بی بی نورزاده خانم در مزردشت خرم آباد امامزاده درویش ماهرو تنکابن امامزاده سید ابوالحسن الموید بالله بقعه سید ابوجعفر ثائری ابیض تنکابن بقعة سیدحبیب اللّه بقعة سیدرضا در آبادی شیرود امامزاده سید قاسم در شیرود امامزاده برهان الدین سپهسالار در سه هزار امامزاده سید صادق در بالابند گلیجان بقعة دو برادران در آبادی کَچانَک در سه کیلومتری بقعة میرسبحان در آبادیِ تمیجانَک امامزادگان طاهر و مطهر در سیف کلایه امامزاده اوج بن علی پایین اشتوج زیارتگاه رضوان در لیره سر و بیش از شصت امامزاده و بقعه دیگر را می توان نام برد.[۶۷]کل بخش[۶۸].نگاهی کلی به مکانهای دیدنی تنکابن جنگل ومنطقه ییلاقی دوهزار جنگل ومنطقه ییلاقی سه هزار منطقه ییلاقی دینارسرا منطقه ییلاقی داکو مسیر جنگلی لیره سر مسیر جنگلی آغوزدارکوتی اثرطبیعی خشکه داران موزه خشکه داران موزه گیاهان دارویی کندلوس آب گرم معدنی فلک ده لیره سر آب گرم معدنی سه هزار راه مالرو باستانی تنکابن به قزوین نهارخوران امیراسعد تنکابن چشمه آب معدنی شلف دشت دریاسر غار دانیال غار کبود آبی ور پارک جنگلی چالدره پارک سی سراسلمان شهر پارک شورا پارک مادر(مجهز به سینمای 4D وسالن نمایش)پارک کریم آباد پارک کوثر چشمه کیله مزارع پرورش ماهیان سردابی دو هزار و سه هزار(مزارع پرورش ماهی دیگری در نقاط غیر کوهستانی مانند مزارعی در روستاهای میرشمس الدین،آب کله سر،کبودکلایه وخرم آباد وجود دارند)قله سیالان، قله گردکوه، قله مازوچال، قله شاه رشید، کوه بلور (شاه سفیدکوه)،چشمه ولگ میال، چشمه دیوخانی، چشمه کارکوه، گرخانی چشمه وینی چشمه، ولگتوک میان چشمه، چشمه سوی،رود دو هزار، رود سه هزار، رود ولمرود، رود آزاد رود، رودمیرشمس الدین، آب بندان جیسا، شکارگاه نرگس کوه، شکارگاه نوارکوه، شکارگاه اکر، شکارگاه پیله کوه، سلمانشهر، تفرجگاه گرگویه شانه تراش، رود شیرود، رود ترک رود، رود نسارود، رود گرگرود، رود کاظم رود، رود نشتارود، رود چشمه کیله، کوهستان لیمرا، کوهستان پیش کوه، کوهستان نوشا، کوهستان داکو، کوهستان مازولنگاسر، آبشار ماهی وزان، آبشار سنگ بن چشمه، آبشار فرهاد جوی، دریاچه یخی یا دریا آبی، دریاچه بلور، دریاچه هزارکوه،منطقه ییلاقی نوشا، قلعه تنکا، ساختمان شهرداری، ساختمان شهربانی، پل آجری قلعه گردن، پل قدیمی لپاسر، شا نشین دشت نوشا، قلعه نوشا، ، مزارع پرورش ماهیان سردابی دو هزار، مزارع پرورش ماهیان سردابی سه هزار، مراکز پرورش ماهی درآبندان ها (بابولات و..)، کارگاه کوزه گری سلیمان آباد سیاهگل چال،، پایه‌های چوبی اسکله بندر تجاری درسبزه میدان، قلعه نوشا تنکابن، قلعه کتی تنکابن، قلعه هاله کله تنکابن، قلعه بهکله تنکابن، قلعه سیاورز خرم آباد تنکابن، قلعه رودپشت تنکابن، قلعه لشکرک تنکابن، قلعه هلوکله تنکابن، پل قلعه گردن تنکابن، قلعه تنکا تنکابن، موزهٔ مردم شناسی برسه (روستای برسه واقع در دوهزار)، بام تنکابن (فضای بالای دهستان قلعه گردن و آبشار فرهاد جوی که از چالوس تا رامسر را در دید رس قرار می دههد، تنکابن قدیم را میتوان دید)اماکن اقامتی و توریستی شهر تنکابن هتل رستوران بهارستان (کریم آباد)مهمانپذیر ایران (خیابان جمهوری سبزمیدان)هتل صدرا (کریم آباد)هتل آوا (جنب چشمه کیله)هتل سیالان (دو هزار)متل شایان (جنب چشمه کیله)مجتمع فرهنگی رشد مجتمع اقامتی چالدره(واقع در پارک جنگلی چالدره)هتل نجاتی(کیلومتر 5 تنکابن به نشتارود)مجتمع اقامتی گیسا(واقع در پایانه تنکابن) [۶۹]قهرمانان ورزشی شهر تنکابن دارای سوابق ورزشی مهم در سطح کشور است:فوتبال :از تیم فوتسال شهروند شهرداری که باجضورچندساله درلیگ برتر فوتسال بازیکنان مطرحی رابه فوتسال کشو از جمله: جواداصغری مقدم (بازیکن تیم ملی فوتسال وکسب دوعنوان قهرمانی آسیا، پنجمی جام جهانی، نایب قهرمانی جام جهانی کوچک به همراه تیم ملی فوتسال)، رضاحقیقی وحمیدرضامرادخانی ازبازیکنان تیم ملی فوتسال جوانان، مصطفی گرائیلی و... می توان نام برد، که البته این تیم به علت مشکلات مالی چندسالیست که درلیگ برتر حضورنداردوبازیکنان مطرح سابق آن دردیگرتیم‌های لیگ برتری حضوردارند.[۷۰]محمد مختاری(بازیکن فعلی داماش گیلان)،مرتضی فرجی(بازیکن سابق پرسپولیس تهران)،محمود میرچی(بازیکن سابق تیم ملی جوانان فوتبال و شموشک)،مازیار نشتا حسینی(بازیکن تیم ملی نوجوانان نایب قهرمان آسیا 2012 وقهرمان غرب آسیا 2010)این شهرقهرمانان نامی زیاد دیگری نیز دررشته‌های مختلف دارد که تعدادی ازشاخص ترین آنهابه شرح زیراست:دررشته کشتی:محمدحسن بهنود(قهرمان کشتی پیشکسوتان جهان)، کمال سلیمانیان(عضوسابق تیم ملی کشتی آزاد ودارنده مدال برنز مسابقات جهانی میلان ایتالیا)، ارسطونژادمقدم(قهرمان کشتی فرنگی پیشکسوتان جهان)،ابوالقاسم قاطع(عضو سابق تیم ملی فرنگی 57 کیلوگرم در مسابقات جهانی بلغارستان ودارنده مدال طلا مسابقات ارتش های جهان)،سلیمان کوهستانی(قهرمان جام فلورانس ایتالیا)،صادق لاریجانی(دارنده مدال برنز پیشکسوتان جهان)،مجتبی میرجعفری (دارنده مدال برنز پیشکسوتان جهان)، رضا شاهمنصوری(عضو سابق تیم ملی کشتی و قهرمان ۱۳ساله کشتی محلی گیله مردی دراستان گیلان ومازندران)و...این شهر دارای قهرمانان زیادی در سطح کشوری می باشد که تنها از قهرمانان در سطح جهانی در این رشته نام برده شده است.[۷۱]دررشته‌های رزمی:سیروس رضایی(مقام سوم جهان دررشته تکواندو)، علیرضا شیخی (مقام سوم و چهارم جهان دررشته تکواندو در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹)، فاطمه شیخی (عضو تیم ملی تکواندو نوجوانان و فنی ترین بازیکن کشور وی خواهر کوچک علیرضا شیخی است)،سیدخسرومدنی(قهرمان کیوکوشین خاورمیانه)،رحمت سلیمی(قهرمان کیوکوشین جهان)، محمداسماعیل مجدی(مقام سوم بین المللی کاراته)،احمدخالقی مربی سابق تیم ملی کیک بوکس، رضاجوربنیان، کاظم صادق حسینی، عبدالرضامشکور و...(ازاعضای سابق تیم ملی امیددررشته کیک بوکس) و... رامی‌توان نام برد.[۷۲]همچنین از تنکابن به عنوان مهد وشو در مازندران ویکی از شهرهای قدرتمند در کشوردر این رشته نام برده می شود که برخی از قهرمانان نامی آن عبارتند از: حامد سیاه مشته‌ای قهرمان مسابقات جهانی کاپ آزاد برزیل در سال ۱۳۸۷ و قهرمان مسابقات کاپ آزاد ترکیه در سال ۱۳۸۹، دارای دان ۵ ووشو و مربی و داور رسمی فدراسیون ووشو،ساعد سیاه مشته‌ای عضو تیم ملی ووشو، مربی و داور ووشو، مدال طلای مسابقات کره شمالی و لهستان در سال ۱۳۸۴، نایب قهرمان مسابقات کاپ آزاد تونس سال ۱۳۸۶، قهرمان مساقات کاپ آزاد برزیل سال ۱۳۸۷، شهاب موزونی(قهرمان ووشوجهان۲۰۰۸)،اصغرشعبانی(دارنده ی۷مدال طلای قهرمانی جهان وآسیادر رشته ووشو)،نیمالطفی(قهرمان ووشوآسیا).[۷۳]همچنین میتوان از کاوه دمیرچی(عضو سابق تیم ملی دانشجویان دررشته بسکتبال)، و هوشنگ آقا مجیدی(قهرمان جوانان وبزرگسالان کشوروالمپیاد کشورهای اسلامی دررشته دومیدانی) به عنوان تعدادی دیگر از ورزشکاران این شهر نام برد.در ورزش پرورش اندام نیز جناب آقای حمید رضا مرادخانی عضو تیم ملی قهرمان کشور را نیز میتوان معرفی نمود. [۷۴]برخی از حکما و علمای بزرگ تنکابن با مطالعه تاریخچه این منطقه میتوان علمای شاخص متعددی از قبیل:1.شادروان آیت الله محمدرضا تنکابنی2.شادروان آیت الله علی فلسفی تنکابنی3.آیت الله محمد سمامی حائری تنکابنی4.شادروان آیت الله میرزاطاهرتنکابنی5.شیخ علی‌اکبر الهیان سمامی6.محمدبن عبدالفتاح تنکابنی(فاضل سراب)7. شادروان میرزا سلیمان تنکابنی8. شادروان میرزا محمد تنکابنی9.مرحوم آیت الله میرزا رضای فاضل روحانی(از اهالی دهستان بلده خرم آیاد) ازعلمای برجسته و.... را نام برد.واز اطبای نامدار این دیار در طول تاریخ می توان:1.شادروان محمد مومن حسینی دیلمی تنکابنی|حکیم مومن تنکابنی مولف تحفة المؤمنین2.شادروان حکیم حسین تنکابنی3.شادروان حکیم میرزا سید احمد تنکابنی4.پرفسور مسلم بهادری و...را نام برد.امير ارسلان خلعتبري تنكابني(از بنیانگذاران کانون وکلای دادگستری،یک دوره شهردار تهران واستاندار گیلان)برخی از اهالی فرهنگ و هنر تنکابن با مطالعه تاریخچه این منطقه میتوان شاخص‌های متعددی را در زمینه های مختلف فرهنگی و هنری نام برد:در زمینه شعر و شاعری و نویسندگی:زنده یاد سلمان هراتی شادروان تیرداد نصری زنده یادعلی ثابت قدم زنده یادمرتضی رستگار محمد هراتی هلاکوخلعتبری از جمله شاعران پرآوازه این دیار اند.در حوزهبازیگری بازیگران پر آوازه ا ی چون:جمشید مشایخی سید شهاب الدین حسینی تنکابنی (شهاب حسینی)کامبیز دیرباز لادن مستوفی زنده یاد علی میری (اصالتا متولد خرم آباد تنکابن است)زنده یادحسن محمدی و چندین بازیگر پرآوازه دیگر را می توان نام برد.از خوانندگان و موسیقیدانان مشهور قبل وبعد از انقلاب می توان به افرادی چون:سیمین غانم پریسا(فاطمه واعظی)مجیداخشابی بنیامین بهادری علیرضا حسیبی محمد امانی(از هنرمندان موسیقی محلی)هومن خلعتبری اسی را می توان نام برد،وبزرگان دیگری که در هنرهای مختلف مانند هنرهای تجسمی، موسیقی، خوشنویسی، نقاشی و طراحی، نمایش، شعروادب، فرهنگ وتاریخ و علم و تکنولوژی فعالیت مستمر هنری وفرهنگی دارند.[۷۵]سرداران بزرگ این دیار در طول تاریخ از سرداران بزرگ این دیار در طول تاریخ میتوان اشاره کرد به: محمدولی خان خلعتبری تنکابنی(فاتح تهران در انقلاب مشروطه)، سردار اسد تنکابنی، شهید سرلشگر خلبان علی اکبر شیرودی،امیرسرتیپ شهیدابراهیم ثابت، افراد معروف دیگر تنکابن وزیر اقتصاد دولت های نهم و دهم سید شمس الدین حسینی،بهروز منتقمی قائم مقام باشگاه پرسپولیس تهران.اردوگاه زمستانی کودکان در شهسوار، دورهٔ پهلوی.مراکزآموزش عالی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن(دانشگاه محال ثلاث)دانشگاه غیر انتفاعی رودکی تنکابن موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی شفق نشتارود تنکابن موسسه آموزش عالی آیندگان تنکابن دانشگاه پیام نور مرکز تنکابن آموزشکده فنی و حرفه ای سما-واحد تنکابن پیوند به بیرون [سایت خبری و تحلیلی شهرستان تنکابن http://tonekaonline.ir/]منابع ↑ «جمعیت تا سطح آبادیها بر حسب سواد، کل کشور». وبگاه رسمی مرکز آمار ایران. بازبینی‌شده در خرداد ۱۳۹۰.↑ زبان فارسی، گیلکی::: ورگ↑ (سفرنامه مارندران واستر آباد،ص132،ظهیر الدین مرعشی)↑ (صمصام الدین علامه، ف 1،ص1،تاریخ جامع تنکابن)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص1-2،صمصمام الدین علامه تنکابنی)↑ (صمصام الدین علامه،پیش فصل،ص 30-32،تاریخ جامع تنکابن)↑ (صمصام الدین علامه، ف 1،ص 182،تاریخ جامع تنکابن)↑ (۱۳۴۷ش، ص ۲۷ـ ۲۸)↑ (ظاهراً نزدیک قلعه گردن کنونی رجوع کنید به پاینده، ص ۱۳۵)↑ (ص ۱۴۷)↑ (ص ۲۳۱، یادداشتها و حواشی)↑ (مرعشی، ۱۳۴۷ ش، همانجا)↑ (همان، ص ۸۷ ـ ۸۸)↑ (همان، ص ۹۶)↑ (ج ۳، ص ۵۲۵)↑ (۱۳۶۳ ش، ص ۴۷۰ـ۴۷۱)↑ (همو، ۱۳۴۷ش، ص ۱۴۷ـ ۱۴۸)↑ (ص ۱۵۵ـ ۱۵۶)↑ (۱۳۴۷ ش، ص ۴۵۰)↑ (همان، ص ۴۵۳ـ۴۵۴)↑ (ح ۹۰۵ـ ۱۱۳۵)↑ (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴)↑ (روژکی رجوع کنید به بدلیسی *، شرف الدین)↑ (ج ۱، ص ۱۴۱)↑ (حک: ۱۰۰۴ و ۱۰۳۸)↑ (ص ۲۱۰ـ ۲۱۱)↑ (ص ۲۴)↑ (ص ۵۸)↑ (رابینو، ص ۲۳۲، به نقل از گلمن)↑ (یوسفی نیا، ص ۳۱۶، ۳۲۶ـ۳۲۷)↑ (حک: ۱۲۱۰ـ۱۲۱۱)↑ (همان، ص ۳۲۵ـ۳۲۹)↑ (ص ۱۹۲)↑ (مکنزی، ص ۵۱ ـ۵۳؛ ملگونوف، ص ۱۴۱ـ۱۴۳؛ نیز رجوع کنید به همان، ص ۱۶۸ـ ۱۶۹؛ میرزاابراهیم، ص ۱۴۸ـ ۱۴۹)↑ (ج ۱، ص ۸۱۰ـ۸۱۳)↑ (ج ۱، ص ۱۹۲، ۲۰۳، ۲۴۱، ۲۵۶، ۲۷۲)↑ (معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۶۱۸، ۶۲۱)↑ (یوسفی نیا، ص ۳۲۵ـ ۳۲۶، ۴۲۰)↑ (ناظم الاسلام کرمانی، بخش ۲، ج ۴، ص ۶۸ـ۶۹)↑ (ص ۵۰ ـ۵۴)↑ (ص ۲۱۰ـ۲۱۱)↑ (ص ۳۵۱)↑ (ج ۲، ص ۳۰۱، ج ۳، ص ۴۵۷ـ ۴۵۸)↑ تنکابن↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص14-17،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص24-25،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص25-26،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص22-23،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص19-21،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (اداره صنایع و معادن تنکابن)↑ (پایگاه اطلاع رسانی شبکه نیوز)↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص13،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص60-62،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،ص136،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص56،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،ص149،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،ص 153،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،ص154،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص55،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (اداره اوقاف شهرستان تنکابن)↑ (پایگاه اطلاع رسانی راسخون-اماکن متبرکه استان مازندران)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص49-60،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (اطلاع رسانی شهری تنکابن)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص293-302،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص42-90،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص180-192،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص219-244،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی، محمدرضا.«تاریخ جامع ورزش تنکابن» ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰ )↑ (مرکزاطلاع رسانی اداره فرهنگ وارشاداسلامی شهرستان تنکابن)مشایخی، حبیب الله. «نگاهی همه سویه به تنکابن». تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.۱۳۸۰ ISBN:۹۶۴-۶۲۷۸-۷۵-۲ واحد پژوهش و تالیف گیتاشناسی، زیر نظر بختیاری، سعید. «اطلس گیتا شناسی استانهای ایران». تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی. ISBN 964-342-165-1عبدالرحیمی، محمدرضا.«تاریخ جامع ورزش تنکابن» ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰ مرکزاطلاع رسانی اداره فرهنگ وارشاداسلامی شهرستان تنکابن صمصمام الدین، علامه تنکابنی.«تاریخ جامع تنکابن» ISBN:۹۶۴-۹۱۷۶۷-۲-۱ رودخانه‌های ایران، تهران ۱۳۷۳ش؛ تاریخ رویان، تهران ۱۳۴۸ش؛ قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران؛ ایران. وزارت کشور. تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن، تهران ۱۳۸۱ ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۶۲ش؛ بهلر، سفرنامة بهلر: جغرافیای رشت و مازندران، ۱۳۵۴ش؛ خونینه‌های تاریخ دارالمرز: گیلان و مازندران، رشت ۱۳۷۰ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج ۱: کوهها و کوهنامة ایران، ج ۲: رودها و رودنامة ایران،؛ جغرافیای کامل ایران، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، ۱۳۶۶؛ محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان، یا، اوضاع اقتصادی ایران، تهران ۱۳۶۲ش در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تنکابن موجود است. [نهفتن]ن • ب • و شهرهای دارای فرمانداری ویژه آبادان ایرانشهر بروجرد بم تربت حیدریه تنکابن خوی دزفول رفسنجان ری زابل ساوه سبزوار سقز سیرجان شاهرود طبس کاشان لار مراغه ملایر مهاباد میاندوآب میانه میناب نجف آباد نیشابور ورامین رده‌ها: شهرهای دارای فرمانداری ویژهشهرستان تنکابنشهرهای استان مازندرانمناطق مسکونی حاشیه خزر
لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکی‌پدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید.مطالب بی‌منبع در آینده مردود و حذف خواهندشد.
مختصات: شرقی′۵۳°۵۰ شمالی′۴۹°۳۶ (نقشه) تنکابن تنکابن کشور ایران استان مازندران شهرستان تنکابن بخش مرکزی نام(های) دیگر شهسوار مردم جمعیت ۴۳٬۱۲۸[۱]زبان گفتاری فارسی، گیلکی[۲]مذهب شیعه جغرافیای طبیعی ارتفاع از سطح دریا ۲۰- متر آب‌وهوا میانگین بارش سالانه ۱۱۰۰ تا ۱۵۰۰ میلی متر روزهای یخبندان سالانه تقریباً ۲۰روز[نیازمند منبع]اطلاعات شهری پیش‌شماره تلفنی ۰۱۹۲ وبگاهhttp://tonekanews.irتابلوی خوش‌آمد به شهر به شهر توریستی تنکابن خوش آمدید تنکابن روی نقشه ایران°۵۱٫۱۰شرقی °۳۶٫۷۰شمالی تنکابن ( تلفظ راهنما·اطلاعات) نام شهری است در استان مازندران که نام دیگر آن شهسوار بوده‌است.محتویات ۱ وجه تسمیه ۲ تاریخچه جداسازی شهرستان تنکابن ۳ سکنه باستانی تنکابن ۴ تنکابن از دیلمستان بزرگ تا محال ثلاث ۵ رودهاوچشمه‌های تنکابن ۶ پوشش گیاهی و جانوری تنکابن ۷ محصولات مهم زراعی و دامی تنکابن ۸ صنایع جدیدومعادن تنکابن ۹ آثار ملی ثبت شده شهرستان تنکابن ۱۰ قلعه‌ها، برجها و آتشکده‌ها در شهرستان تنکابن ۱۱ آرامگا ه‌ها، امامزاده‌ها و زیارتگا ه‌ها در شهرستان تنکابن ۱۲ نگاهی کلی به مکانهای دیدنی تنکابن ۱۳ اماکن اقامتی و توریستی شهر تنکابن ۱۴ قهرمانان ورزشی شهر ۱۵ برخی از حکما و علمای بزرگ تنکابن ۱۶ برخی از اهالی فرهنگ و هنر تنکابن ۱۷ سرداران بزرگ این دیار در طول تاریخ ۱۸ افراد معروف دیگر تنکابن ۱۹ مراکزآموزش عالی ۲۰ پیوند به بیرون ۲۱ منابع وجه تسمیه پسوند بُن که در زبان مازندرانی بِن تلفظ می‌شود به معنی پایینِ می‌باشد و در اسامی مکانهای زیادی در مازندران وجود دارد. در نتیجه تنکابن به معنی پای یا زیر تنکا می‌باشد.[۳]درمورد وجه تسمیه تنکابن نظریهٔ دیگری نیزبیان شده، تنکابن یا تنک آب بن یعنی جائیکه جلگه ساحلی دریای مازندران تنک می‌شود. تنک به زبان مازندرانی به معنی اندک و کم است. آن قسمت از ساحل دریا که اندک از بن کوه فاصله دارد به عبارت دیگر آن قسمت از ساحل دریا که با پهنای کمی از بن آب ظاهر شده‌است تنک آب بن یا تنکابن نامیده شده‌است.[۴]البته دلیل دیگری نیز برای فلسفه این نام بیان شه که به علت تابستانهای شرجی و طاقت فرسا و همچنین زمستان تقریبا سرد منطقه و شرایط کشاورزی در این آب و هوا از واژه تن کاه به معنی کاهنده جسم وتن برای تعبیر سختی از تن کاه بن به تنکابن درآمده‌است.تاریخچه جداسازی شهرستان تنکابن تنکابن نامی کلی است که زمانی به نواحی از رودسر تا محمود آباد را اطلاق می شد که در زمان احمدشاه این گستره منطقه‌ای از رودسر تا نوشهر را در بر می‌گرفت و با ورود به عصر پهلوی اول این منطقه که محال ثلاث تنکابن نامیده می شد به مازندران الحاق و به تدریج از وسعت‌اش کاسته شد.تا جایی‌که امروزه تنکابن که مرکز تاریخی آن شهر خرم‌آباد امروزی بوده محدوده رامسر تا کلارآباد را شامل می شد به مرور زمان رامسر و طی چند سال اخیر نیز عباس‌آباد هم از آن جدا و هر یک به شهرستانی مستقل ارتقا پیدا کردند.اکنون این شهرستان دارای محدوده‌ای از پل چالکرود در غرب شیرود ودر شرق رامسر آغاز و تا پارک ملی خشکه‌داران در شرق نشتارود در مرز شهرستان تازه تاسیس عباس‌آباد امتداد دارد.به طور کلی شهرستان تنکابن امروز با تنکابن قدیم تفاوت‌های زیادی دارد، شهرستان تنکابن در گذشته شامل ۵ شهرستان دیگر بوده که امروزه از این شهرستان جدا شده‌اند. شهرستان رودسر در سال ۱۳۲۰(از شهرستان رودسر نیز شهرستان املش منشعب شده است)، شهرستانهای چالوس ونوشهر تحت عنوان یک شهرستان در آن زمان در سال ۱۳۲۴، شهرستان رامسر بعد از انقلاب و در سال ۱۳۶۴ از این شهرستان بزرگ جدا شده‌اند و به شهرستانهای مستقلی تبدیل شده‌اند. وشهرستان عباس آباد (تنکابن) واقع در ناحیه شرقی شهرستان تنکابن از سال ۱۳۸۹ شروع به کار کرد.[۵]سکنه باستانی تنکابن درمورد سکنه تنکابن آنها را منتسب به آمارها یا همان آمارد آمل می‌دانند، دردوران بسیار کهن یعنی درزمانی که شاهنشاهان هخامنشی برایران فرمان می‌راندند، در کرانه جنوبی دریای خزر اقوام کادوسی وتپوری وآمارد می‌زیستند که پیوستگی نژادی آنهابانژادآریایی کاملا مشخص نشده‌است. تپورها در مازندران وطبرستان وکادوسیهادرگیلان سکونت داشتند. درموردمحل سکونت مرها یاآمارهااطلاعات ماناقص است برخی ازمحققین نوشته اندآماردهادردره سفیدرودبوده اندکه نام قدیم رودخانه مذکورآماردبی (آمردیوس) ازنام همین قوم ومنسوب به آنهاست که درقسمت غربی سرزمین مردها بوده وقسمت شرقی آن هم خط میانه آمل و نور بوده گفته می‌شودنام این شهر نیزازنام آنان مشتق شده که البته اکثرتاریخنگاران نام آنها را مشتق از آموئی ها (گروهی ازمهاجران آریایی) می دانند.[۶]گروهی دیگرازمورخین محل سکونت آماردهارادرنواحی کوهستانی بین آمل وتنکابن قلمدادکردند. چنین به نظرمیرسدکه محل سکونت آماردها بین دوطایفه کادوسیها (کادوزیها) وتپورهابوده‌است، یعنی ازآمل فعلی (رود ارازیاهراز) به طرف مغرب تنکابن تادیلمان.مرد که در گات‌ها (اوستا) به صورت مرت در فرس هخامنشی مرتیه در پهلوی هرتوم و در فارسی مردم آمده‌است، صفتی است به معنای درگذشتن، نیست شدنی که از ریشه مر (Mar) می‌باشد که در فرس هخامنشی به معنی مردن و در پهلوی مورتن است.هرودت در شرح طوایف پارسی می‌نویسد: «پارسی‌ها به شش طایفه شهری و ده نشین و چهار طایفه چادرنشین تقسیم شده‌اند شش طایفه اولی عبارتند از: پاسارگادیان، مرفیان، ماسپیان، پانتالیان، دروسیان، گرمانیان و مردها یکی از چهار طایفه دوم هستند.»چنانکه از نوشته‌های مورخان و دانشمندان دوره‌های پیش از میلاد برمی آید مرزهای تحت سلطه چهارگانه سزمین گروه مردهابرخی بدین گونه بوده‌است از خاور به مرز ورگانا (استان گرگان) و بخشی به پارت از شمال به دره یا در اکسیپن (کاسو – کاساک – کازاک قزاقهای قفقازیه کنونی بازماندگان این نژادند) به هر حال آنچه در این میان موردنظر ماست در صحت آن اطمینان داریم وجود قومی به نام آمارد در جنوب غربی دریای مازندران است.مردمان مردی دارای کارگاههای دستی خانگی بوده‌اند که به کمک و دستیاری آن پوشاک و خوراک و ابزارآلات و ساز و برگهای خانگی – جنگی و کشاورزی و فرآورده‌های دیگر برای خود تهیه می‌نمودند لباس آمردها از پوست بز و کلیچه (نیم تنه با آستین) کوتاهی که خودشان آن را سبززن می‌گفتند تهیه می‌شده‌است تیرو کمانی داشتند از چوب خیزران که در زمینشان می‌روئید تیرها را در دست چپ و کمان را به شانه می‌نهادند و شمشیری به خود آویزان می‌کردند سپر و نیزه و خنجر کوچکی داشتند که خنجر با با بندی مانند بند شمشیر به خود می‌آویختند اسلحه گروه آمردها عبارت بود از سپر و نیزه کوچک، حربه برنده‌ای داشتند که مانند قمه بود و پابندی مثل شیشه که آن را حمایل می‌انداختند.از گفته تاریخ نگاران چنین استنباط می‌شود که قبل از حمله اسکندر به مردها در ۳۳۱ سال قبل از میلاد کسی به منطقه تحت سیطره آنها هجوم نیاورده بود بعد از حمله اسکندر نیز آنها مستقل بودند دیو دور سی سی لی از مورخان یونانی شرحی کامل از چگونگی حمله اسکندر به ماردها بیان می‌کند پیرنیا نیز گزیده‌ای در باب چگونگی حمله اسکندر به ماردها بیان کرده‌است درباره خوی و احوال آماردها گواهی‌هایی از مورخان باختری برای ما مانده‌است. مثلاً ژوستن آنان را نیرومند و شجاع خوانده آریان می‌گوید که آماردها مردی بودند بی بضاعت ولی در کشیدن بار فقر و قحطی دلیر، کنت کورث نیز در این مورد می‌نویسدسربازان آماردی بالشکریان اسکندرمقدونی شجاعانه جنگیدند درجنگ گوگامل که آخرین جنگ داریوش سوم واسکندربودتیراندازان چیره دست آماردی شرکت داشتند ورشادت بسیاری نشان دادند، پس از آنکه اسکندر پارس را غارت و شهرهای زیادی را ویران ساخت داخل ولایت ماردها شد، این قوم از مردمان دارای اخلاق و آداب خاصی بودند آنها مردمانی زحمتکش و دلیر بودند که اسکندر تنها و با تهدید به آتش زدن تمامی جنگلها موفق به تسلیم کردن آنها گردید ودرازای بازپس گزفتن (بوسیفال) اسبش آن مناطق را به حال خودواگذاشت.دردوره شهریاری پادشاهان اشکانی مردهاازاستقلال داخلی برخوردار بودندودرمقابل قوای حکومت مرکزی ایران به شدت مقاومت می‌کردند. فرهاداول شاهنشاه اشکانی سرانجام توانست آنهارا پس حدود۲۰سال جنگ پیوسته ومقاومت مغلوب ومطیع خودساخت وتعدادزیادی ازآنها رابرای مرزبانی به قسمت شرقی کشور فرستاد.[۷]در نتیجه بی گمان پیش از ورود و استقرار آریاییها در این سرزمین، اقوام بومی در مناطق مختلف تنکابن می‌زیسته اندبه ویژه استخوانهایی که در مناطق کوهستانی پیدا شده، حاکی از آن است که اقوامی از آماردها (آمردها) در این دیار سکونت داشه‌اند.تنکابن از دیلمستان بزرگ تا محال ثلاث ظاهراً نخستین بار در اواخر قرن نهم، مرعشی در تاریخ گیلان و دیلمستان از لفظ تنکابن برای این منطقه نام برده‌است.[۸] احتمالاً این نام از نام «قلعة تُنکا»[۹] ــ که اولیاءاللّه آملی در ۷۶۴ آن را در تاریخ رویان[۱۰] ضبط کرده ــ گرفته شده‌است. به نوشتة رابینو،[۱۱] تنکابن به معنای «پایین تنکا» است.از حکمرانی سادات گیلان بر تنکابن و وقایع نیمة دوم قرن هشتم و قرن نهم، مطالب فراوانی در منابع آمده‌است، از جمله اینکه در ۷۶۹ سید رکابزن کیا، از فرزندان کیا ابوالحسن مشهور به المؤیدباللّه، بر تنکابن و قسمتی از دیلمستان مانند شیرود و هزار حکمرانی می‌کرده‌است و بسیاری از اهالی مانند او شیعة زیدی بوده‌اند.[۱۲] در ۷۸۹، عده‌ای از سادات گیلان به دستور امرای گیلانی، از جمله امرای ناصرود، کشته شدند. در پی این واقعه، سید هادی کیا با نزدیکان و یاران خود به سمت تنکابن رفت و در «دز تنکا» پناه گرفت. این امر موجب شد تا امرای ناصرود که در پی سادات بودند، به حدود تنکابن حمله و خانه‌ها را غارت کنند و آتش زنند.[۱۳] سیدهادی کیا در سال ۷۹۶ـ۷۹۷ فرمانروای تنکابن شد. وی در تقسیم «ولایت بیه پیش»، فرزندش، سیدیحیی کیا، را به تنکابن فرستاد و مِلک موروثی خود را به او واگذار کرد.[۱۴]در ۸۰۶ خواندمیر[۱۵] به ولایت تنکابن اشاره کرده و در ۸۱۶ مرعشی از حکمرانیِ سیدداوود کارکیای تنکابنی، فرزند سیدهادی کیا، در تنکابن یاد کرده‌است.[۱۶] مَلک کیومرث ــ که در ۸۳۰ به مخالفت با سادات گیلان برخاسته بود ــ در ۸۳۱ عمارت خاصة سید داوود کارکیای تنکابنی را که در اواخر تابستان هنوز در ییلاق به سر می‌برد، آتش زد و برخی اهالی را به قتل رساند.[۱۷] در ۸۶۵ مازندرانی از «موضع تنکابن» در «مملکت گیلان» نام برده‌است.[۱۸] مرعشی در ۸۸۹ به حرکت خود از کِلیشُم (از قرای ییلاقی تنکابن) به تنکابن برای تصرف «دشت تنکابن» اشاره کرده‌است.[۱۹] تنکابن در زلزلة ۸۸۹ ــ که مرعشی شاهد آن بوده ــ آسیب فراوان دید، به طوری که بسیاری از عمارتهای آن، از جمله قصر و مساجد و زیارتگاهها و حمامهای آن، ویران شد و آنچه باقی ماند ترمیم شدنی نبود.[۲۰]در دورة صفویه،[۲۱] اسکندربیک منشی در ذکر امرای نامدار شاه طهماسب،[۲۲] به فرمانروایی شرف خان روزکی[۲۳] بر تنکابن اشاره کرده‌است.[۲۴] رابینو نیز در ذکر فرمانروایان صفویِ حاکمِ تنکابن، علاوه بر شرف الدین، از الوند سلطان بن حسین خان فیروزجنگ (فرمانروا در ۱۰۰۶) و حیدرسلطانِ قویْ حصارلو[۲۵] نام برده‌است.[۲۶]در دورة افشاریه (۱۱۴۸ـ۱۲۱۰)، میرزا مهدی خان استرآبادی نام «قریة تنکابن» را در «اعمال دیلَمان» ضبط کرده‌است.[۲۷] به گزارش غفاری کاشانی در ۱۱۶۸، محمدحسن خان قاجار برای فتح گیلان به تنکابن لشکر کشیده بود.[۲۸] حدوداً بین سالهای ۱۱۷۵ تا ۱۱۸۵، ابراهیم خان عمارلو شش سال حاکم تنکابن شد. در ۱۱۸۵ هدایت خان، حاکم گیلان که در صدد توسعة قلمرو خود به سمت مشرق بود، تنکابن را از فرمانروایان کُرد (رستم خان عمارلو) گرفت و با موافقت کریم خان زند (متوفی ۱۱۹۳) آن را به گیلان ملحق ساخت،[۲۹] سپس فردی از ایل «قوی حصارلو» را حاکم تنکابن کرد؛ اما بعدها به فرمان کریم خان، ایل قوی حصارلو از حکومت تنکابن برکنار شدند.[۳۰]از اواخر حکومت کریم خان زند ــ که به دستور وی مهدی خان خلعت بری (از طایفة خَلابَران) به حکومت تنکابن رسید تا پایان حکومت قاجاریه، خلابران بر تنکابن حکومت کردند. در ۱۱۹۵، مهدی خان تفنگچیان تنکابنی را همراه مرتضی قلی خان، برادر آقامحمدخان قاجار، که از طرف او مأمور فتح گیلان بود، فرستاد و از آقامحمدخان[۳۱] خواست تا با جدایی تنکابن از گیلان و الحاق آن به مازندران موافقت کند. با موافقت آقامحمدخان در این سال، ولایت تنکابن ضمیمة مازندران شد و با الحاق نواحی کلاردشت و کجور به تنکابن، ولایت محال ثلاث / ثلاثه تشکیل شد.[۳۲]به نوشتة زین العابدین شیروانی در ۱۲۴۷، تنکابن قصبه‌ای در گیلان و میان جنگل بوده، آب فراوان و هوای بد، خاک ابریشم خیز و زمین عفونت انگیز و برنج بسیار داشته‌است. وی فزوده‌است که حکیم مؤمن مؤلفِ تحفة المؤمنین * اهل آنجاست.[۳۳]در زمان محمدشاه قاجار (۱۲۵۰ـ۱۲۶۴) که حبیب اللّه ساعدالدوله حاکم تنکابن و محال ثلاث شده بود، تنکابن نفوذ سیاسی بسیار یافت (یوسفی نیا، ص ۳۳۹). در حدود ۱۲۷۵ مکنزی و ملگونوف در بارة بلوک و محلة تنکابن و مالیات آن، تولید ابریشم و صادرات گندم و برنج آن به گیلان و قزوین و باکو مطالبی آورده‌اند.[۳۴]در دورة ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تنکابن به عنوان محالّی در ولایت مازندران ضبط شده‌است (بهلر، ص ۳۳). اما اعتمادالسلطنه در اواخر سدة سیزدهم نوشته‌است که تنکابن قسمتی از گیلان و مشتمل بوده‌است بر هشتاد پارچه ده کوچک ییلاقی و قشلاقی و ناحیه‌ای از سفیدتمش (حد غربی) تا نمک رود (نمک آبرود، حد شرقی)، و افزوده‌است که محال ثلاث عبارت اند از: تنکابن و نواحی کلارستاق و کجور. اعتمادالسلطنه به امامزاده‌ها، و صنایع آن از جمله تولید چوخا (جامة پشمی چوپانان) و چادرشب نیز اشاره کرده‌است.[۳۵] در ۱۳۰۸ مورگان از حاصلخیزی بخش تنکابن و محصول پنبة آن، باغهای وسیع مرکّبات، لهجة مخصوص اهالی و مسجد کوچک تنکابن یاد کرده‌است.[۳۶] در ۱۳۱۴ تنکابن مشتمل بر شش بلوک بود و ماهیگیری در آن رونق فراوان داشت، نیز محلة شهسواران در کنار دریا باغهای بی نظیر داشت و تجار باکو در آن بازار، خانه و حمام داشتند.[۳۷]در دورة مشـروطـه (ح ۱۳۲۴ـ۱۳۲۷) ــ که با قیـام محمد ولی خان تنکابنی *، ملقب به سپهدار تنکابنی، همراه بود ــ تنکابن یکی از مراکز آزادی خواهی شد.[۳۸] امیراسعد تنکابنی، حاکم تنکابن و فرزند سپهدار تنکابنی، با رد مذاکرات هفتم ذیحجة ۱۳۲۴ مجلس برای انتخاب وکلا، محال ثلاث تنکابن را «حکومت مستقله» خواند.[۳۹]رابینو ــ که در ۱۳۲۶ـ۱۳۲۷ به بلوک تنکابن سفر کرده ــ از محصولات آن، بازار هفتگی در بعضی آبادیها، ناحیة کوچک سخت سر (رامسر کنونی) در تنکابن، ماهی فراوان و صنایع آنجا خبر داده و در بارة سکونت یازده طایفة بزرگ در تنکابن مطالبی آورده و گفته‌است که شهسوار بندر خرم آباد است.[۴۰] بنا بر مطالب فخرائی[۴۱] و سپهدار تنکابنی[۴۲] نهضت میرزاکوچک خان جنگلی (متوفی ۱۳۰۰ش) به تنکابن نیز کشیده شده بود.در ۱۳۱۰ ش آبادی تنکابن به نام شهسوار، به دستور رضاشاه بر طبق اصول صحیح و نقشه توسعه یافت و گاهی بندر شهسوار خوانده می‌شد (رزم آرا، ج ۳، ص ۱۸۲). مسعود کیهان در ۱۳۱۰ ش در بارة قسمتهای ییلاقی و قشلاقی و کشتیرانی در آن مطالبی ذکر کرده‌است.[۴۳][۴۴] در غرب این شهرستان شهرستان رامسر قرار دارد. مرز این دو شهرستان را رودخانه چالکرود تشکیل می‌دهد. در جنوب شهسوار بخش الموت واقع در استان قزوین قرار گرفته. درشرق شهرستان چالوس قرار دارد.جمعیت این شهرستان بیش از۱۹۵۰۰۰ نفر است. در شهر شهسوار ۳۳۶۵۰ نفر ساکن می‌باشند. پس از آن شهر خرم آباد با ۹۸۸۱، عباس آباد ۹۳۸۴، متل قو یا سلمان شهر با ۸۳۰۲، کلارآباد با ۵۱۳۱ و نشتارود با ۴۷۷۰ قرار دارند. بقیه اهالی در مناطق روستایی ساکن می‌باشند. وسعت این شهرستان ۷/۱۹۷۵ کیلومترمربع می‌باشد. از محصولات مهم آن انواع مرکبات، برنج و چای را میتوان نام برد.رودهاوچشمه‌های تنکابن رودهای تنکابن عبارت اند از:چشمه کیله (سه هزار) به طول حدود ۸۰ کیلومتر با جهت جنوبی ـ شمالی دوهزار به طول حدود ۱۰ کیلومتر چالَک رود/ چالِک رود به طول حدود ۴۰ کیلومتر،، اِزارود (هزاررود)گرمارود (شاخة اصلی سه هزار)تیرِم (شیرود)وَلَم رود تیله رود رودخانه میرشمس الدین باطول حدود ۹ کیلومتر(که در مسیرهای پایانی از ولی آباد به دریا متصل می شود.)این رودها پس از آبیاری اراضی شهر به دریای خزر می‌ریزند. همچنین این شهر دریاچه‌های کوهستانی و چشمه‌های آب گرم و معدنی دارد که ازجمله آنها میتوان آب گرمهای فلکده درلیرسر، آب گرمی درروستای میانرود وآب گرم سه هزار را که به گرمای حضرت سلیمان معروف است رانام برد. همچنین چشمه آب معدنی شلف که درسه هزارآن هم درنزدیکی چشمه آب گرم سه هزارواقع شده‌است، آب معدنی شلف آزآبهای معدنی بسیار گواراوشفابخش است برای هضم غذاوناراحتیهای کبدی وتنظیم دستگاه گوارشی بسیار موثر ومفیدمی باشد، طعم آن شبیه لیمونات است واملاح معدنی گوناگونی دارد. ودر سالهای گذشته توسط جهانگردان فرانسوی مورد آزمایش قرار گرفت و ترکیبات آن و میزان اثرات موثر آن بررسی گردید، امامتاسفانه به واسطه نبودن راه شوسه تابحال اهمیت آن بر همه کس روشن نیست، به امید آنکه ازاین آب معدنی مانند آب معدنی چشمه علی مبارک آباددماوند (یاآب معدنی ویشی که درفرانسه‌است) استفاده وبهره برداری شود.سه هزار پوشش گیاهی و جانوری تنکابن پوشش گیاهی تنکابن مشتمل است بر: توسکا، شمشاد، بلوط، مَمْرَز، کرات، لیلکی، چنار، ارار (ایلان)، اربه (خرمالو)، گردو، ازگیل، کنس، زرشک کوهی، سفید پلت، ملج، افرا، راش، ون یا زبان گنجشک، گون، گل گاوزبان و مراتعی برای چرای دام.[۴۵]از جانوران نیز دارای یوزپلنگ (از جانوران در حال انقراض در منطقه)،پلنگ(پلنگ ایرانی بزرگترین گونه پلنگ در جهان است که زیست گاه اصلی در البرز مرکزی و نواحی کوهستانی و جنگلی شهرستانهای نوشهر،چالوس،تنکابن و رامسر است)،اسبچه خزری، کل (قوچ)، گرگ(ورگ)،روباه(رَوایالُص)، شغال(شال)، گراز و خوک(خی یا خو)،خرس،جوجه تیغی(خارپشت)،سمورآبی(شنگ)،فوک خزری(به زبان محلی سگ آبی که تقریبا نسلش در این مناطق دریا منقرض شده است.)،لاک پشت(به زبان محلی آب لاکو که زیست گاه اصلی آنها در رودخانه ها می باشد)،لُص(نوعی گربه وحشی)وبسیاری دیگر از حیوانات[۴۶].وپرندگانی همچون عقاب (دال)،قرقاول(ترنگ طلا)،خودکا(نوعی پرنده مهاجر شبیه اردک)،قمری،حسن جلویی،اردک هوایی، قِرقی،قوش، کبک،کولی خوری و انواع بسیار زیادی از دیگر پرندگان است که گاهی حتی آنها زنده گرفته شده ودر بازارهای محلی به فروش می رسند،در نیمی از سال نیز رودخانه چشمه کیله پذیرای بیش از ۳۰۰۰ کاکویی (مرغ دریایی) می‌باشد که این رودخانه در فصول سرد از مهمترین زیستگاههای کاکویی ها محسوب می شود.[۴۷]در دریا و رودهای آن انواع ماهی یافت می‌شود، از جمله ازون برون، آزاد(ماهی سالمون که از گرانترین ماهیان شمال کشور است که رودخانه چشمه کیله یکی از پنج رودخانه مهم و شناخته شده برای تخم ریزی این ماهیان است که هر ساله در فصل تخم ریزی با ایجاد پایگاه ماهیگیری در مسیر رودخانه توسط شیلات مقدار زیادی از این ماهی به دام می افتد که تخم آنها برای پرورش به مرکز پرورش آزاد ماهیان کلاردشت فرستاده می شود)،سفید،قزل آلا،کفال و کپور،کلمه، کولی، اردک ماهی، زردک (زرد پر)،اسپیلی(نوعی گربه ماهی که از غذاهای اصلی ماهیان خاویار می باشد که رودخانه میر شمس الدین-ولی آباد از مهمترین زیستگاههای رو به نابودی این ماهی در شمال کشور می باشد) و انواع دیگری از ماهیان دریایی.[۴۸]محصولات مهم زراعی و دامی تنکابن محصولات مهم زراعی این شهرستان عبارت است از: برنج، چای (رتبه اول تولیددرمازندران)،خرمالو (ازمهمترین تولیدکنندگان کشور)، مرکّبات آن;از جمله پرتقال (که ازتولیدکنندگان مهم در کشوراست)و میوه‌های نو ظهوری مانند کامکوآت (Kumquat)، آووکادو، فیجوآ مشهور است،همچنین کیوی (۹۰٪تولیدی کشور)، گندم، جو،لوبیا، انواع صیفی و علوفة دامی. گردو، فندق، گلابی، سیب، آلو و آلوچه، قطره طلا درآن به عمل می‌آیدکه بعضی از این میوه‌ها صادرمی شود.[۴۹]درضمن این شهرستان یکی ازمهمترین تولیدکنندگان گل وگیاه در استان است که سالانه مقدارزیادی ازآن به کشورهای حاشیهٔ دریای خزرصادرمی گردد.پرورش گاو، گوسفند، بز، گاومیش، اسب و طیور، بویژه در میان بند، از مشاغل روستایی آنجاست. واحدهای صنعتی پرورش دام و طیور نیز در آنجا فعالیت دارند،همچنین تعدادی از بزرگترین مراکز کشتار و بسته بندی مرغ بهداشتی استان در این شهر واقع هستند.شیلات در کرانه‌های آن تأسیسات ماهیگیری دارد(پره های ماهیگیری) و شغل بعضی اهالی ماهیگیری است وهمچنین میتوان ازکارگاههای تولیدماهی قزل آلا (رتبه دوم تولیددرمازندران) در مناطق مختلف دوهزار،سه هزار،خرم آباد و میر شمس الدین نام برد.صنایع جدیدومعادن تنکابن تنکابن دارای دو شهرک صنعتی :شهرک صنعتی سلمانشهر(به مساحت 92 هکتار) و ناحیه صنعتی نارنج داربن(به مساحت 9 هکتار) می باشد.از مهمترین شرکت ها می توان به شرکت فرآورده های لبنی کندلوس(واقع در شهرک صنعتی سلمانشهر) و شرکت فرآورده های لبنی خزرشیر(واقع در شهرک صنعتی سلمانشهر)و شرکت پارس نئوپان(از بزرگترین کارخانجات تولید محصولات چوبی استان واقع در نشتارود)را نام برد.از صنایع دیگر کارخانه‌ها و کارگاههای تولید چای (از جمله در قلعه گردن،کلارآباد،شعیب کلایه،چلارسر و...)، کارخانه‌های تولید موادغذایی و بهداشتی،کارگاههای تولید پمپ(ناحیه نارنج داربن) و چندین شرکت دیگر همانند پوشاک و چرم (ازجمله کارخانه خزرخز؛ بزرگترین کارخانه چرم وپوست سابق کشور که متاسفانه این شرکت دیگر فعال نمی باشد) در آن فعال است.تنکابن دارای معدن سنگ آهک در چهارده کیلومتری جنوب غربی شهر تنکابن (نزدیک آبادی یوسف آباد) است،معادن واریزه کوهی،سنگ آهک،آهن،سیلیس،سنگ گرانیت،معادن شن وماسه(واقع در منطقه سه هزار)[۵۰]،معدن تازه کشف شده طلا(در منطقه سه هزار)[۵۱] را می توان نام برد،همچنین درکوههای نیل کلایه گلیجان ودوهزار معادن زغال سنگ مشاهده شده‌است.برخی نیز به منابع نفت در آنجا اشاره کرده اندکه وجودچندآتشکده قدیمی درحوالی روستاهای توشکون وهمش بورووجودمنابع گازدرنعمت آبادازتوابع دهستان میرشمس الدین می‌تواند گواهی برآن باشد، همچنین درزمان امیراسعدتنکابنی فرزند ارشد سپهسالار اعظم وسایل زیادی برای استخراج نفت آورده شد که از نتیجهٔ آن اطلاعی دردسترس نیست،همچنین آتش سوزی ۱۳/۳/۱۳۷۰ در منطقه نعمت آباد که با حفر چاهی 18.5 متری آغاز گردیده بودو توسط متخصصین محلی و شرکت نفت بندر انزلی مهار گردید وجود مخزن گازی به مساحت 5 کیلومتر مربع در عمق 15 الی 30 متری زمین را آشکار گرداند.[۵۲]از صنایع دستی نمدمالی،گلیم بافی،جوراب بافی،چادرشب بافی،لاکتراشی(هنر جنگل نشینان که با چوب محصولات همچون قاشق،پارچ ودیگر ادوات تزئینی تولید می کنند)،سالی بافی(تور ماهیگیری)سفال گری(گمج،کوزه و...)وساخت انواع ادوات ساده مربوط به کشاورزی(همچون داس،تبر،کرباس،گاجمه،بلو،گرباس،فیکا) و... را می توان نام برد.[۵۳]آثار ملی ثبت شده شهرستان تنکابن عمارت شهرداری تنکابن(پهلوی اول – شماره ثبت ۵۰۰۱ – داخل شهر)ساختمان شهربانی(پهلوی – شماره ثبت ۱۵۲۲ – داخل شهر)محوطه کورسر(تاریخی – اسلامی – شماره ثبت ۳۷۷۹ – بخش مرکزی، دهستان گلیجان- روستای لاک تراشان)محوطه گورستانی جارجمت(هزاره اول قبل از میلاد- شماره ثبت ۳۷۸۰ – بخش مرکزی،دهستان گلیجان – روستای لاک تراشان)محوطه گورستان جیرمت(پیش از اسلام – اسلامی – شماره ثبت ۳۷۸۱ – بخش مرکزی، دهستان گلیجان جنوبغربی)محوطه و گورستان جیرلته دشت(هزاره اول اسلامی – شماره ثبت ۳۷۸۵ – بهش مرکزی ،دهستان گلیجان -روستای لاک تراشان)بنای سنگی کوره سر(احتمالاً اسلامی – شماره ثبت ۳۷۸۳ – بخش مرکزی، دهستان گلیجان -روستای لاک تراشان)بنای تُنِکا(قرن 6 ه.ق – شماره ثبت 21962 – بخش خرم آباد،روستای قلعه گردن)پل چشمه کیله(پهلوی اول – شماره ثبت ۳۳۲۹ – داخل شهر)پل فلزی ولی اباد(پهلوی اول – شماره ثبت 21971 – بخش مرکزی،دهستان میر شمس الدین-روستای ولی آباد)پل قلعه گردن(صفویه – شماره ثبت 21969 – بخش خرم آباد، دهستان بلده -روستای لاک تراشان)پل زنگشامحله(قاجاریه – شماره ثبت 21970 – بخش مرکزی، دهستان گلیجان -روستای زنگشامحله)پل علی اباد(قاجاریه – شماره ثبت 22012 – بخش مرکزی، دهستان گلیجان -روستای علی اباد)پل علی اباد پایین(قاجاریه – شماره ثبت 221978 – بخش مرکزی، روستای علی اباد پایین)پل چالکش(قاجاریه – شماره ثبت 22042 – بخش مرکزی،روستای چالکش)پل یک دهنه لَپاسَر(قاجاریه – شماره ثبت 22041 – بخش مرکزی،روستای لَپاسَر)پل دودهنه خِشتِ نو(قاجاریه – شماره ثبت 21983 – بخش خرم آباد،دهستان بلده،روستای تشکون)پل فلزی چالکرود(پهلوی اول – شماره ثبت 21992 – بخش خرم آباد،روستای چالکرود)پل رضا شاهی(پهلوی اول – شماره ثبت 21990 – بخش خرم آباد،روستای قلعه گردن)پل فلزی شیرود(پهلوی اول – شماره ثبت 21997 – روستای شیرود)پل فلزی نشتارود(پهلوی اول – شماره ثبت 21960 – نشتارود)دبیرستان سنایی(پهلوی اول – شماره ثبت 21994 – خرم آباد)مدرسه پهلوی سابق(حضرت نرجس فعلی) (پهلوی اول – شماره ثبت 21983 – داخل شهر)حمام مَکرود(قاجاریه – شماره ثبت 21983 – بخش نشتا،دهستان تمشکل،روستای مکرود)حمام امیر سعد(قاجاریه – شماره ثبت 21983 – بخش خرم آباد،دهستان دوهزار،روستای بالااشتوج)مسجد امیر اسعد(قاجاریه – شماره ثبت 21979 – بخش خرم آباد،روستای بالااشتوج)مسجد گیل محله(قاجاریه – شماره ثبت 21980 – بخش مرکزی،دهستان گلیجان،روستای گیل محله)ساختمان ایستگاه کشاورزی(پهلوی اول – شماره ثبت 21965 – بخش خرم آباد،شهر خرم آباد)بنای اداره چای تنکابن(پهلوی اول – شماره ثبت 23147 – داخل شهر،خیابان تختی)حوض و سکوی ناهارخوران(قاجاریه – شماره ثبت 21972 – بخش خرم آّباد،شهر خرم آباد)خانه حاج خلیلی( اواخر قاجاریه – شماره ثبت 5001 – خ شهید مطهری،نرسیده به مسجد ساعد)از جمله آثار قدیمی دیگرشهرستان عبارتند از: عمارت دیوان خانه و مسجد قدیمی و قلعه پیروز در شهر خرم آباد در حدود یک کیلومتری جنوب شهر تنکابن؛ عمارت منتظم دیوان و حمام قدیمی در آبادی گُلیجان در دو کیلومتری جنوب غربی شهر تنکابن؛ عمارت شیخ نورالدین در آبادی نورآباد (احمدسرا) در هشت کیلومتری مغرب شهر تنکابن ن؛ پلهای آجری در مسیر آبادیهای رَمَج محله ـ کچانک و نسیه محله ـ فقیه محله و روستای بُرامسر؛ مسجد علامه؛ مدرسة سلیمانیه؛ و گورستانی قدیمی در آبادی سلیمان آباد (کالامور) در هشت کیلومتری جنوب غربی شهر تنکابن،منطقه جنگلی دینارسرا، مرداب نشتارود، منطقه ییلاقی داغ کوه، منطقه جنگلی سفیدآب و کوه سر، آبشارکمیلیه و کوه سرو دینارسرا قلعه‌ها، برجها و آتشکده‌ها در شهرستان تنکابن در تنکابن آثار حدود سی قلعه از دورانهای مختلف به جا مانده که از جمله آنها عبارتنذ از:قلعه تنکا(دژ گلیج) تنکابن(اسلامی – شماره ثبت ۳۳۲۲)قلعه نوشاه تنکابن قلعه کتی تنکابن قلعه هاله کله تنکابن قلعه بهکله تنکابن قلعه سیاورز خرم آباد تنکابن قلعه رودپشت تنکابن قلعه سیاه لان تنکابن قلعه سفید کوه تنکابن قلعه خشن چال تنکابن قلعه دختر تنکابن قلعه ذوات تنکابن قلعه دژ كلار(سه قلعه از تنکابن تا کلاردشت)قلعه ماركو(بین تنکابن و رامسر)قلعه لشکرک تنکابن قلعه هلوکله تنکابن• قلعه تنكا يا دژ گليچ (قلعه تنكابن)در كنار رودخانه گليجان يا «چشمه كيله» قلعه يي بنا شده است كه پي آن از سنگ و ساروج است و بخشهاي بالاي دژ از آجر و چوب «سر» ساخته شده است. چوب «سر» از چوبهاي سخت جنگلي است. دور قلعه را ديواري كشيده اند، از سنگ كه يك دروازه كوچك براي عبور يك نفر دارد! گليج، در گذشته منطقه بزرگي بود و فرمانرواي گليج را «گليجان» يا «اسپهبد تنكابن» مي گفتند كه در اين قلعه سكونت داشت. پيشينه اين قلعه را تا زمان ساسانيان نوشته و گفته اند كه در طول تاريخ ايستاده است و آسيبها ديده است. در كنار قلعه، باغي از پرتقال است و مدرسه يي ساخته اند كه دانسته يا ندانسته از سنگ و آجر قلعه كنده اند و در آن مدرسه بكار برده ند.[۵۴]• قلعه دوم يا قلعه «گران»در ضلع شرقي «چشمه كيله» بر بالاي تپه ماهورهايي كه از سلسله جبال البرز فاصله دارد، «قلعه گران» بنا شده است. دروازه بزرگي دارد از چوب و دو اتاق ديده باني در دو طرف آن. به دليل رونق اين منطقه درگذشته كه گذرگاه كاروانها بود، ساختمان اين قلعه نيز مثل «قلعه تنكا» بود كه آثار آن باقي مانده است.[۵۵]• قلعه سه هزار این قله در سه هزار واقع است ودر سال 916 ه.ق تعمیر شد وکاخ این قلعه دوازده برج داشت وساختش سه سال به طول انجامید،خان احمد خان در جنگ با سپاهیان شاه عبس صفوی مدتی در این قلع پناهنده شد.[۵۶]• قلعه كوتي سومين قلعه از قلاع تنكابن، قلعه كوچكي است به نام قلعه «كوتي» كه دروازه آمد و شد مردم بود. اين قلعه در سمت غرب رودخانه چشمه «كيله» واقع شده است. قلعه «كوتي» در بالاي تپه، يك چاه سنگ چين عميق داشت كه در عمق به يك راه زيرزميني وصل مي شد. راه پنهان كه نگهبانان از آن رفت و آمد مي كردند و به يك اتاق بزرگ ختم مي شد. «كوتي دژ » مركز راهداري بود كه ۵۰ متر ارتفاع داشت و انبارهايي كه درآمدهاي مالياتي در آن ذخيره مي شد، مأموران راهداري در انتهاي اين تپه نگهباني مي دادند و از راه دور علامات نگهبانان قلعه گران را دريافت مي كردند. آنها راهها را ديده باني نيز مي كردند و دشت سبز تنكابن را زير نظر داشتند و به شكايت مردم مي رسيدند و براي آنها كارگشايي مي كردند. از تونلي كه در زير قلعه «كوتي» به دستور اسپهبد گليج كنده بودند، آب ويلهم رود به شرق خرم آباد تنكابن مي رسيد كه هنوز هم به همان شكل داير است.[۵۷]• قلعه سياه لان سياه لان به معني كوه سياه يا خشم آلود است كه در انتهاي رودخانه دوهزار قرار دارد. در سرچشمه دوهزار چندقلعه وجود دارد كه قلعه سياه لان در مرتفع ترين آنها واقع است كه بالاتر از قلعه «خانه بن» و دشت بزرگ «درياسر» است. قلعه يا دژ «سياه لان»، تماماً از سنگ است و پر از حفره ها وگودالهاي عميق (تقريباً ده متر) كه از سنگ و آهك كوبيده است. در كف زمين دو اتاق و يك تونل باريك است كه دشوار و به حالت سينه خيز مي توان از آنجا گذشت و پايين رفت. اين قلعه اتاقي دارد از سنگ هاي پهن مربعي شكل كه ارتفاع آن دومتر است و ديوارهايش از سنگ و ساروج است كه سطح بيروني آن را گل اندود كرده بودند تا از دور ديده نشود. قلعه سياه لان از طرف غرب، تمام آباديهاي الموت را زير نظر داشت و از شرق ناظر بر روستاهاي دوهزار بود(مسيري كه قلعه زير نظر دارد. از همان ابتدا تا حال مسير عبور و مرور روستاييان دوهزار و الموت است) و در فصلهاي بهار و تابستان و پاييز كه عبور و مرور بيشتر بود، كنترل بيشتر مي شد. در فصل تابستان راه پر از برف و يخ مي شد و بسته مي شد. ارتفاع اين قلعه كه بر بالاي كوه بود ۴۱۰۰ متر است.[۵۸]• قلعه نرگس قلعه نرگس در منطقه سه هزار واقع شده است و بر بالاي كوهي به همين نام است كه بالاتر از آب گرم تخت سليمان واقع شده است. هردو قلعه يعني «نرگس» و «سياه لان» در انتهاي مخروطي سه هزار و دو هزار قرار گرفته اند كه نرگس بر مسير طالقان و سياه لان بر الموت مشرف است و هردو قلعه بر همديگر مشرف هستند. از طرف شمال نيز راه سه هزار زير نظر نگهبانان «نرگس» بود كه در مواقع خطر سنگهاي بزرگ و سنگين را بر سر مهاجمان فرومي غلتانيدند. در پيرامون «قلعه نرگس» آثار حصار يا ديوار ديده نمي شود. ولي آثار سنگ و حفاري و آهك و ساروج ديده مي شود. «نرگس» نيز به طمع گنج، از كندوكاو سودجويان در امان نمانده است و درحال حاضر جان پناه چوپانان است.[۵۹]• قلعه ماركو قلعه ماركو بين تنكابن و سخت سر(رامسر فعلي) قرار دارد. قلعه بر كوهي است منفرد و مثلثي شكل از جنس آهك كه از سلسله جبال البرز جدا مانده است. انتهاي قلعه ديده باني داشت كه مسافران گيلان به تنكابن را تحت نظر داشت ومراقب مهاجمين بود كه از جنگل بيرون مي آمدند و به صورت جنگ وگريز به رهگذران يا قلعه هجوم مي آوردند.قلعه ماركو بر سر راه اشكور سفلي و سخت سر(رامسر) سر راه گيلان و مازندران قرار داشت. قلعه ماركو را آل بويه متصرف شدند و در آن ديدبان گذاشتند تا كاروانيان در امان بمانند. قلعه ماركو طي صدسال اخير كم كم نابود شد و سنگهاي آن به عنوان سنگ بنا به غارت رفت و قلعه و نصفي از كوه نابود شد. درحال حاضر در اطراف قلعه چند ويلا ساخته اند و مردم براي تفريح و هواخوري به ماركو مي روند![۶۰]• قلعه سفيدكوه قلعه سفيدكوه در ارتفاع ۳۵۰۰ متري دريا دركوههاي اشكور عليا قرار دارد و در دامنه غربي كوه، دشت وسيعي است. در نوك مخروطي قله، آتشگاهي بود كه آثار آن هنوز باقي است و كم كم به زيارتگاه اسلامي تبديل مي شود كه روزهاي جمعه بويژه در بهار و تابستان، مهاجرين و بوميان اشكور در آنجا مراسم مذهبي و قرباني اجرا مي كنند و دو روز در آنجا مي مانند و به روستاهايشان برمي گردند. در رأس مخروط، منطقه يي در ابعاد ۱۰*۴ متر تعبيه شده است و عمق آن دومتر است و مردم از آن به عنوان مسجد و استراحتگاه استفاده مي كنند و بخش ديگري از بنا، آشپزخانه است. در بالاترين نقطه كوه چشمه يي است بنام «ميانكوه»، در بخش جنوبي كوه، قبرستاني است با صدها قبر كه اموات به سبك و شيوه زردشتيان دفن شده اند. نگهبانان قلعه، راه الموت، رودبار و خود اشكور عليا را تحت نظر داشتند.[۶۱]• قلعه خشن چال«خشن چال» قلعه كوچكي است در شمال شرقي، سفيدكوه كه راه آن غيرقابل عبور است. بر اثر گسل زايي و فروريختن مسير و اطراف آن، حتي شكارچي ها و كوهنوردان حرفه يي از آن به سختي عبور مي كنند. آثار اين قلعه تنها در نقطه يي از ميانكوه با دوربين هاي چشمي ديده مي شود. نگهبانان قلعه رفت و آمدهاي طرف الموت را تحت نظر داشتند. يك نكته نانوشته و ناگفته نماند كه تمام قلعه هاي تنكابن، روبه سوي غرب (اروميه ـ آذربايجان غربي) است. به روايتي، زرتشت پيامبر در اروميه متولد شده است. به همين دليل، تمام قلعه هاي باستاني ايران روبه سوي اروميه ساخته شده است.[۶۲]• قلعه ذوات در رأس يك كوه مثلثي شكل كه يك ضلعش به رودخانه چالوس است و ضلع ديگرش به سردآبرود، جنگل است. و در آن جنگل دوبرج همانند كه قسمت زيرين آنها محوطه ي است با يك راهرو و دالان به طول ده متر مي گويند كه درگذشته هاي دور انبار غله و برنج و كاه بوده در موقع خطر، آتش روشن مي كردند و مردم را خبر مي كردند كه در آن جا پناه بگيرند. اين برج و قلعه كه سنگ و ساروجي است تا زمان علويان آمل رونق داشت. «زيدعلوي» از اين قلعه ديدن كرد ومردم به استقبال او آمدند. اما جانشين او به دست امير اسماعيل ساماني كشته شد. [۶۳]• قلعه دختر از ديگر قلعه هاي منطقه تنكابن، قلعه دختر است كه روبروي قلعه «ذوات» است وهم سوي قلعه «بهرام در بسطام». هرسه قلعه بر انتهاي كوهها هستند و با افروختن آتش در قلعه ها، هرسه قلعه همديگر را خبر مي كردند. از قلعه دختر، آثار برج و باروهاي سنگي و اتاقها هنوز باقي است.[۶۴]• دژ كلار برتل بزرگي در مركز كلاردشت، آثار دژ بزرگي باقي است كه مركز فرمانروايان كوهستان كلاردشت، كلارستاني، كجور و تنكابن بود وگاهي مقر فرماندهي بلادي بود كه از حاكميت كلاردشت خارج بود. پي دژ سنگي و ديواره هاي آن آجري است و در ابعاد ۵۰۰متر در ۵۰۰متر حصاري بر آن كشيده اند. بخش داخلي دژ طوري ساخته شده بود كه نگهبانان دژ، آسان مي توانستند از كمر وبالاي ديوار راه بروند ولي از بيرون امكان صعود نبود. در بيرون خندقي به پهناي چهارمتر، دورتادور دژ حفر كرده بودند كه امكان ورود به قلعه را غيرممكن مي كرد. دژ كلار، چهار دروازه داشت و در دو طرف دروازه ها برج هاي ديدباني بود كه از دشت كلار حراست مي كردند. در اطراف دژ پناهگاههايي ساخته شده بود كه آثاري از آنها باقي است و هركدام، خود به نام قلعه معروف است مثل قلعه علمدار، در شرق، «كلار» بر بالاي يال و «رزاكول» و «عثمان قلعه» و «كلومه» يا قلعه «لريزولش سر» كه همه در اطراف دژ كلار بودند و بر اثر حفاري هاي غيرقانوني ويران شده اند. قدمت دژ كلار به زمان ساسانيان مي رسد. [۶۵]آرامگا ه‌ها، امامزاده‌ها و زیارتگا ه‌ها در شهرستان تنکابن این شهرستان مدفن چندین امامزاده از تبار امامان معصوم از جمله فرزندان امام موسی کاظم است.[۶۶]بقعة سیدحسین بن موسی الکاظم در شیرود(برادر امام رضا(ع))بقعه آقامیرشمس الدین درروستای میرشمس الدین(از نوادگان امام موسی کاظم(ع))بقعه آقاشیرعلی درمیان ناحیه خرم آباد بقعه ایوب پیغمبر(ع) در روستای پرچور عباس آباد بقعه دانیال پیامبر(ع) در روستای دانیال کلارآباد امامزاده اقا سید حسین در روستای پلتکله امامزاده سید محمدطاهر در آبادی حاجی آباد میرشمس الدین امامزاده قاسم در دوهزار امامراده سید محمد در روستای واچک(سید عبدالحی ابن سید صدرالدین مرعشی)امامزاده سید حسن روستای زیارت ور عباس آباد بقعة سیدجلال در آبادی زَرَوج محله گلیجان امامزاده سید محمد آبادی فقیه محله گلیجان امامزاده سید قوام الدین کبود کلایه بقعه صالح بن علی بقعه سّید علی کیا در روستای رودپشت بقعه سیده زیبا خانم بقعه بی بی نورزاده خانم در مزردشت خرم آباد امامزاده درویش ماهرو تنکابن امامزاده سید ابوالحسن الموید بالله بقعه سید ابوجعفر ثائری ابیض تنکابن بقعة سیدحبیب اللّه بقعة سیدرضا در آبادی شیرود امامزاده سید قاسم در شیرود امامزاده برهان الدین سپهسالار در سه هزار امامزاده سید صادق در بالابند گلیجان بقعة دو برادران در آبادی کَچانَک در سه کیلومتری بقعة میرسبحان در آبادیِ تمیجانَک امامزادگان طاهر و مطهر در سیف کلایه امامزاده اوج بن علی پایین اشتوج زیارتگاه رضوان در لیره سر و بیش از شصت امامزاده و بقعه دیگر را می توان نام برد.[۶۷]کل بخش[۶۸].نگاهی کلی به مکانهای دیدنی تنکابن جنگل ومنطقه ییلاقی دوهزار جنگل ومنطقه ییلاقی سه هزار منطقه ییلاقی دینارسرا منطقه ییلاقی داکو مسیر جنگلی لیره سر مسیر جنگلی آغوزدارکوتی اثرطبیعی خشکه داران موزه خشکه داران موزه گیاهان دارویی کندلوس آب گرم معدنی فلک ده لیره سر آب گرم معدنی سه هزار راه مالرو باستانی تنکابن به قزوین نهارخوران امیراسعد تنکابن چشمه آب معدنی شلف دشت دریاسر غار دانیال غار کبود آبی ور پارک جنگلی چالدره پارک سی سراسلمان شهر پارک شورا پارک مادر(مجهز به سینمای 4D وسالن نمایش)پارک کریم آباد پارک کوثر چشمه کیله مزارع پرورش ماهیان سردابی دو هزار و سه هزار(مزارع پرورش ماهی دیگری در نقاط غیر کوهستانی مانند مزارعی در روستاهای میرشمس الدین،آب کله سر،کبودکلایه وخرم آباد وجود دارند)قله سیالان، قله گردکوه، قله مازوچال، قله شاه رشید، کوه بلور (شاه سفیدکوه)،چشمه ولگ میال، چشمه دیوخانی، چشمه کارکوه، گرخانی چشمه وینی چشمه، ولگتوک میان چشمه، چشمه سوی،رود دو هزار، رود سه هزار، رود ولمرود، رود آزاد رود، رودمیرشمس الدین، آب بندان جیسا، شکارگاه نرگس کوه، شکارگاه نوارکوه، شکارگاه اکر، شکارگاه پیله کوه، سلمانشهر، تفرجگاه گرگویه شانه تراش، رود شیرود، رود ترک رود، رود نسارود، رود گرگرود، رود کاظم رود، رود نشتارود، رود چشمه کیله، کوهستان لیمرا، کوهستان پیش کوه، کوهستان نوشا، کوهستان داکو، کوهستان مازولنگاسر، آبشار ماهی وزان، آبشار سنگ بن چشمه، آبشار فرهاد جوی، دریاچه یخی یا دریا آبی، دریاچه بلور، دریاچه هزارکوه،منطقه ییلاقی نوشا، قلعه تنکا، ساختمان شهرداری، ساختمان شهربانی، پل آجری قلعه گردن، پل قدیمی لپاسر، شا نشین دشت نوشا، قلعه نوشا، ، مزارع پرورش ماهیان سردابی دو هزار، مزارع پرورش ماهیان سردابی سه هزار، مراکز پرورش ماهی درآبندان ها (بابولات و..)، کارگاه کوزه گری سلیمان آباد سیاهگل چال،، پایه‌های چوبی اسکله بندر تجاری درسبزه میدان، قلعه نوشا تنکابن، قلعه کتی تنکابن، قلعه هاله کله تنکابن، قلعه بهکله تنکابن، قلعه سیاورز خرم آباد تنکابن، قلعه رودپشت تنکابن، قلعه لشکرک تنکابن، قلعه هلوکله تنکابن، پل قلعه گردن تنکابن، قلعه تنکا تنکابن، موزهٔ مردم شناسی برسه (روستای برسه واقع در دوهزار)، بام تنکابن (فضای بالای دهستان قلعه گردن و آبشار فرهاد جوی که از چالوس تا رامسر را در دید رس قرار می دههد، تنکابن قدیم را میتوان دید)اماکن اقامتی و توریستی شهر تنکابن هتل رستوران بهارستان (کریم آباد)مهمانپذیر ایران (خیابان جمهوری سبزمیدان)هتل صدرا (کریم آباد)هتل آوا (جنب چشمه کیله)هتل سیالان (دو هزار)متل شایان (جنب چشمه کیله)مجتمع فرهنگی رشد مجتمع اقامتی چالدره(واقع در پارک جنگلی چالدره)هتل نجاتی(کیلومتر 5 تنکابن به نشتارود)مجتمع اقامتی گیسا(واقع در پایانه تنکابن) [۶۹]قهرمانان ورزشی شهر تنکابن دارای سوابق ورزشی مهم در سطح کشور است:فوتبال :از تیم فوتسال شهروند شهرداری که باجضورچندساله درلیگ برتر فوتسال بازیکنان مطرحی رابه فوتسال کشو از جمله: جواداصغری مقدم (بازیکن تیم ملی فوتسال وکسب دوعنوان قهرمانی آسیا، پنجمی جام جهانی، نایب قهرمانی جام جهانی کوچک به همراه تیم ملی فوتسال)، رضاحقیقی وحمیدرضامرادخانی ازبازیکنان تیم ملی فوتسال جوانان، مصطفی گرائیلی و... می توان نام برد، که البته این تیم به علت مشکلات مالی چندسالیست که درلیگ برتر حضورنداردوبازیکنان مطرح سابق آن دردیگرتیم‌های لیگ برتری حضوردارند.[۷۰]محمد مختاری(بازیکن فعلی داماش گیلان)،مرتضی فرجی(بازیکن سابق پرسپولیس تهران)،محمود میرچی(بازیکن سابق تیم ملی جوانان فوتبال و شموشک)،مازیار نشتا حسینی(بازیکن تیم ملی نوجوانان نایب قهرمان آسیا 2012 وقهرمان غرب آسیا 2010)این شهرقهرمانان نامی زیاد دیگری نیز دررشته‌های مختلف دارد که تعدادی ازشاخص ترین آنهابه شرح زیراست:دررشته کشتی:محمدحسن بهنود(قهرمان کشتی پیشکسوتان جهان)، کمال سلیمانیان(عضوسابق تیم ملی کشتی آزاد ودارنده مدال برنز مسابقات جهانی میلان ایتالیا)، ارسطونژادمقدم(قهرمان کشتی فرنگی پیشکسوتان جهان)،ابوالقاسم قاطع(عضو سابق تیم ملی فرنگی 57 کیلوگرم در مسابقات جهانی بلغارستان ودارنده مدال طلا مسابقات ارتش های جهان)،سلیمان کوهستانی(قهرمان جام فلورانس ایتالیا)،صادق لاریجانی(دارنده مدال برنز پیشکسوتان جهان)،مجتبی میرجعفری (دارنده مدال برنز پیشکسوتان جهان)، رضا شاهمنصوری(عضو سابق تیم ملی کشتی و قهرمان ۱۳ساله کشتی محلی گیله مردی دراستان گیلان ومازندران)و...این شهر دارای قهرمانان زیادی در سطح کشوری می باشد که تنها از قهرمانان در سطح جهانی در این رشته نام برده شده است.[۷۱]دررشته‌های رزمی:سیروس رضایی(مقام سوم جهان دررشته تکواندو)، علیرضا شیخی (مقام سوم و چهارم جهان دررشته تکواندو در سالهای ۲۰۰۷ و ۲۰۰۹)، فاطمه شیخی (عضو تیم ملی تکواندو نوجوانان و فنی ترین بازیکن کشور وی خواهر کوچک علیرضا شیخی است)،سیدخسرومدنی(قهرمان کیوکوشین خاورمیانه)،رحمت سلیمی(قهرمان کیوکوشین جهان)، محمداسماعیل مجدی(مقام سوم بین المللی کاراته)،احمدخالقی مربی سابق تیم ملی کیک بوکس، رضاجوربنیان، کاظم صادق حسینی، عبدالرضامشکور و...(ازاعضای سابق تیم ملی امیددررشته کیک بوکس) و... رامی‌توان نام برد.[۷۲]همچنین از تنکابن به عنوان مهد وشو در مازندران ویکی از شهرهای قدرتمند در کشوردر این رشته نام برده می شود که برخی از قهرمانان نامی آن عبارتند از: حامد سیاه مشته‌ای قهرمان مسابقات جهانی کاپ آزاد برزیل در سال ۱۳۸۷ و قهرمان مسابقات کاپ آزاد ترکیه در سال ۱۳۸۹، دارای دان ۵ ووشو و مربی و داور رسمی فدراسیون ووشو،ساعد سیاه مشته‌ای عضو تیم ملی ووشو، مربی و داور ووشو، مدال طلای مسابقات کره شمالی و لهستان در سال ۱۳۸۴، نایب قهرمان مسابقات کاپ آزاد تونس سال ۱۳۸۶، قهرمان مساقات کاپ آزاد برزیل سال ۱۳۸۷، شهاب موزونی(قهرمان ووشوجهان۲۰۰۸)،اصغرشعبانی(دارنده ی۷مدال طلای قهرمانی جهان وآسیادر رشته ووشو)،نیمالطفی(قهرمان ووشوآسیا).[۷۳]همچنین میتوان از کاوه دمیرچی(عضو سابق تیم ملی دانشجویان دررشته بسکتبال)، و هوشنگ آقا مجیدی(قهرمان جوانان وبزرگسالان کشوروالمپیاد کشورهای اسلامی دررشته دومیدانی) به عنوان تعدادی دیگر از ورزشکاران این شهر نام برد.در ورزش پرورش اندام نیز جناب آقای حمید رضا مرادخانی عضو تیم ملی قهرمان کشور را نیز میتوان معرفی نمود. [۷۴]برخی از حکما و علمای بزرگ تنکابن با مطالعه تاریخچه این منطقه میتوان علمای شاخص متعددی از قبیل:1.شادروان آیت الله محمدرضا تنکابنی2.شادروان آیت الله علی فلسفی تنکابنی3.آیت الله محمد سمامی حائری تنکابنی4.شادروان آیت الله میرزاطاهرتنکابنی5.شیخ علی‌اکبر الهیان سمامی6.محمدبن عبدالفتاح تنکابنی(فاضل سراب)7. شادروان میرزا سلیمان تنکابنی8. شادروان میرزا محمد تنکابنی9.مرحوم آیت الله میرزا رضای فاضل روحانی(از اهالی دهستان بلده خرم آیاد) ازعلمای برجسته و.... را نام برد.واز اطبای نامدار این دیار در طول تاریخ می توان:1.شادروان محمد مومن حسینی دیلمی تنکابنی|حکیم مومن تنکابنی مولف تحفة المؤمنین2.شادروان حکیم حسین تنکابنی3.شادروان حکیم میرزا سید احمد تنکابنی4.پرفسور مسلم بهادری و...را نام برد.امير ارسلان خلعتبري تنكابني(از بنیانگذاران کانون وکلای دادگستری،یک دوره شهردار تهران واستاندار گیلان)برخی از اهالی فرهنگ و هنر تنکابن با مطالعه تاریخچه این منطقه میتوان شاخص‌های متعددی را در زمینه های مختلف فرهنگی و هنری نام برد:در زمینه شعر و شاعری و نویسندگی:زنده یاد سلمان هراتی شادروان تیرداد نصری زنده یادعلی ثابت قدم زنده یادمرتضی رستگار محمد هراتی هلاکوخلعتبری از جمله شاعران پرآوازه این دیار اند.در حوزهبازیگری بازیگران پر آوازه ا ی چون:جمشید مشایخی سید شهاب الدین حسینی تنکابنی (شهاب حسینی)کامبیز دیرباز لادن مستوفی زنده یاد علی میری (اصالتا متولد خرم آباد تنکابن است)زنده یادحسن محمدی و چندین بازیگر پرآوازه دیگر را می توان نام برد.از خوانندگان و موسیقیدانان مشهور قبل وبعد از انقلاب می توان به افرادی چون:سیمین غانم پریسا(فاطمه واعظی)مجیداخشابی بنیامین بهادری علیرضا حسیبی محمد امانی(از هنرمندان موسیقی محلی)هومن خلعتبری اسی را می توان نام برد،وبزرگان دیگری که در هنرهای مختلف مانند هنرهای تجسمی، موسیقی، خوشنویسی، نقاشی و طراحی، نمایش، شعروادب، فرهنگ وتاریخ و علم و تکنولوژی فعالیت مستمر هنری وفرهنگی دارند.[۷۵]سرداران بزرگ این دیار در طول تاریخ از سرداران بزرگ این دیار در طول تاریخ میتوان اشاره کرد به: محمدولی خان خلعتبری تنکابنی(فاتح تهران در انقلاب مشروطه)، سردار اسد تنکابنی، شهید سرلشگر خلبان علی اکبر شیرودی،امیرسرتیپ شهیدابراهیم ثابت، افراد معروف دیگر تنکابن وزیر اقتصاد دولت های نهم و دهم سید شمس الدین حسینی،بهروز منتقمی قائم مقام باشگاه پرسپولیس تهران.اردوگاه زمستانی کودکان در شهسوار، دورهٔ پهلوی.مراکزآموزش عالی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن(دانشگاه محال ثلاث)دانشگاه غیر انتفاعی رودکی تنکابن موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی شفق نشتارود تنکابن موسسه آموزش عالی آیندگان تنکابن دانشگاه پیام نور مرکز تنکابن آموزشکده فنی و حرفه ای سما-واحد تنکابن پیوند به بیرون [سایت خبری و تحلیلی شهرستان تنکابن http://tonekaonline.ir/]منابع ↑ «جمعیت تا سطح آبادیها بر حسب سواد، کل کشور». وبگاه رسمی مرکز آمار ایران. بازبینی‌شده در خرداد ۱۳۹۰.↑ زبان فارسی، گیلکی::: ورگ↑ (سفرنامه مارندران واستر آباد،ص132،ظهیر الدین مرعشی)↑ (صمصام الدین علامه، ف 1،ص1،تاریخ جامع تنکابن)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص1-2،صمصمام الدین علامه تنکابنی)↑ (صمصام الدین علامه،پیش فصل،ص 30-32،تاریخ جامع تنکابن)↑ (صمصام الدین علامه، ف 1،ص 182،تاریخ جامع تنکابن)↑ (۱۳۴۷ش، ص ۲۷ـ ۲۸)↑ (ظاهراً نزدیک قلعه گردن کنونی رجوع کنید به پاینده، ص ۱۳۵)↑ (ص ۱۴۷)↑ (ص ۲۳۱، یادداشتها و حواشی)↑ (مرعشی، ۱۳۴۷ ش، همانجا)↑ (همان، ص ۸۷ ـ ۸۸)↑ (همان، ص ۹۶)↑ (ج ۳، ص ۵۲۵)↑ (۱۳۶۳ ش، ص ۴۷۰ـ۴۷۱)↑ (همو، ۱۳۴۷ش، ص ۱۴۷ـ ۱۴۸)↑ (ص ۱۵۵ـ ۱۵۶)↑ (۱۳۴۷ ش، ص ۴۵۰)↑ (همان، ص ۴۵۳ـ۴۵۴)↑ (ح ۹۰۵ـ ۱۱۳۵)↑ (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴)↑ (روژکی رجوع کنید به بدلیسی *، شرف الدین)↑ (ج ۱، ص ۱۴۱)↑ (حک: ۱۰۰۴ و ۱۰۳۸)↑ (ص ۲۱۰ـ ۲۱۱)↑ (ص ۲۴)↑ (ص ۵۸)↑ (رابینو، ص ۲۳۲، به نقل از گلمن)↑ (یوسفی نیا، ص ۳۱۶، ۳۲۶ـ۳۲۷)↑ (حک: ۱۲۱۰ـ۱۲۱۱)↑ (همان، ص ۳۲۵ـ۳۲۹)↑ (ص ۱۹۲)↑ (مکنزی، ص ۵۱ ـ۵۳؛ ملگونوف، ص ۱۴۱ـ۱۴۳؛ نیز رجوع کنید به همان، ص ۱۶۸ـ ۱۶۹؛ میرزاابراهیم، ص ۱۴۸ـ ۱۴۹)↑ (ج ۱، ص ۸۱۰ـ۸۱۳)↑ (ج ۱، ص ۱۹۲، ۲۰۳، ۲۴۱، ۲۵۶، ۲۷۲)↑ (معصوم علیشاه، ج ۳، ص ۶۱۸، ۶۲۱)↑ (یوسفی نیا، ص ۳۲۵ـ ۳۲۶، ۴۲۰)↑ (ناظم الاسلام کرمانی، بخش ۲، ج ۴، ص ۶۸ـ۶۹)↑ (ص ۵۰ ـ۵۴)↑ (ص ۲۱۰ـ۲۱۱)↑ (ص ۳۵۱)↑ (ج ۲، ص ۳۰۱، ج ۳، ص ۴۵۷ـ ۴۵۸)↑ تنکابن↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص14-17،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص24-25،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص25-26،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص22-23،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص19-21،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (اداره صنایع و معادن تنکابن)↑ (پایگاه اطلاع رسانی شبکه نیوز)↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص13،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص60-62،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،ص136،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص56،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،ص149،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،ص 153،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،ص154،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (تاریخ جامع تنکابم،ف 1،ص55،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (قلعه های باستانی تنکابن،دکتر عباس پناهی،شابک5-38-5335-600-978) ↑ (اداره اوقاف شهرستان تنکابن)↑ (پایگاه اطلاع رسانی راسخون-اماکن متبرکه استان مازندران)↑ (تاریخ جامع تنکابن،ف 1،ص49-60،صمصام الدین علامه تنکابنی)↑ (اطلاع رسانی شهری تنکابن)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص293-302،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص42-90،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص180-192،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی محمدرضا،ص219-244،تاریخ جامع ورزش تنکابن، ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰)↑ (عبدالرحیمی، محمدرضا.«تاریخ جامع ورزش تنکابن» ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰ )↑ (مرکزاطلاع رسانی اداره فرهنگ وارشاداسلامی شهرستان تنکابن)مشایخی، حبیب الله. «نگاهی همه سویه به تنکابن». تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.۱۳۸۰ ISBN:۹۶۴-۶۲۷۸-۷۵-۲ واحد پژوهش و تالیف گیتاشناسی، زیر نظر بختیاری، سعید. «اطلس گیتا شناسی استانهای ایران». تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی. ISBN 964-342-165-1عبدالرحیمی، محمدرضا.«تاریخ جامع ورزش تنکابن» ISBN:۹۷۸-۹۶۴-۲۸۷۷-۴۳-۰ مرکزاطلاع رسانی اداره فرهنگ وارشاداسلامی شهرستان تنکابن صمصمام الدین، علامه تنکابنی.«تاریخ جامع تنکابن» ISBN:۹۶۴-۹۱۷۶۷-۲-۱ رودخانه‌های ایران، تهران ۱۳۷۳ش؛ تاریخ رویان، تهران ۱۳۴۸ش؛ قانون تقسیمات کشوری آبان ۱۳۱۶، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران؛ ایران. وزارت کشور. تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران، تهران ۱۳۵۵ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج ۱، تهران ۱۳۲۹ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن، تهران ۱۳۸۱ ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران ۱۳۶۲ش؛ بهلر، سفرنامة بهلر: جغرافیای رشت و مازندران، ۱۳۵۴ش؛ خونینه‌های تاریخ دارالمرز: گیلان و مازندران، رشت ۱۳۷۰ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، ج ۱: کوهها و کوهنامة ایران، ج ۲: رودها و رودنامة ایران،؛ جغرافیای کامل ایران، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، ۱۳۶۶؛ محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان، یا، اوضاع اقتصادی ایران، تهران ۱۳۶۲ش در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ تنکابن موجود است. [نهفتن]ن • ب • و شهرهای دارای فرمانداری ویژه آبادان ایرانشهر بروجرد بم تربت حیدریه تنکابن خوی دزفول رفسنجان ری زابل ساوه سبزوار سقز سیرجان شاهرود طبس کاشان لار مراغه ملایر مهاباد میاندوآب میانه میناب نجف آباد نیشابور ورامین رده‌ها: شهرهای دارای فرمانداری ویژهشهرستان تنکابنشهرهای استان مازندرانمناطق مسکونی حاشیه خزر
+ نوشته شده در ساعت توسط toosa_dar
|
